Energienaald
Plaats: Almere Hortus
Locatie: Malus
Kunstenaar: Jan van Munster
Materiaal: cortenstaal, neon
Jaar: 1984
Beschrijving:
De kunstenaar Jan van Munster kreeg van de Rijksdienst IJsselmeerpolders de opdracht een beeld te ontwerpen dat een verbinding moest maken tussen de hoogbouw en de lagere wijken in de stad. Van Munster stelde voor het hoogste kunstwerk van Nederland te bouwen, de ‘Energienaald' een mast van 55 meter hoog. De sculptuur, waar Van Munster ongeveer twee jaar aan gewerkt heeft, was precies 10 meter hoger dan het hoogste gebouw dat toentertijd in Almere stond. Dit verschil in hoogte werd door de kunstenaar aangeduid door in de top van de paal een 10 meter lange opening te maken met daarin neonlicht. De naald is gemaakt van cortenstaal en bestaat uit segmenten van 13 meter die in Almere Stad aan elkaar werden gelast. De voet van heeft een doorsnede van 80 cm en de paal loopt taps toe.
De 'Energienaald' werd op 5 juli 1984 stevig met zware bouten op een betonnen voet verankerd op het Leeuwardenplein in het centrum van de stad, op het snijpunt van belangrijke verkeersaders. Overdag was het kunstwerk een oriëntatiepunt voor verschillende rij- en looprichtingen. ’s Nachts was het witte licht in de top een baken. Omdat bewoners van het plein bang waren dat de naald bij storm op hun huizen zou vallen, besloot de gemeenteraad begin oktober het kunstwerk te verhuizen. Met hulp van een kraan van Van Gend & Loos werd de 500.000 kilo zware sculptuur op 30 oktober 1984 naar de Bankierbaan verplaatst. Het kunstwerk kostte ƒ 100.000,- , de verhuizing nogeens ƒ 30.000,-. In Het vrije volk van 31 oktober 1984 stond het volgende: "Na een stormachtige nacht waarop de naald vervaarlijk heen en weer zwiepte, zamelden ze honderdtien handtekeningen in om het object weg te krijgen. Ze vreesden dat het kunstwerk bij een volgende storm om zou vallen. 'Ik heb; pech gehad,' vertelt Jan van Munster. Een jaar geleden bij een hoorzitting bleek er bij verschillende mensen al angst te bestaan. Door berekeningen van TNO Delft en extra ingebouwde veiligheid werden zij enigszins gerustgesteld, maar ze eisten wel dat de gemeente zich garant zou stellen voor verplaatsing als er toch iets zou gebeuren. Veertien dagen geleden was het zover. Terwijl het vlak-boven de grond vrijwel winstil was, werden in de hogere luchtlagen windstoten gemeten van 75 à 80 kilometer per uur. De naald die drie maanden ervoor was geplaatst zwiepte heen en weer. De bewoners werden gealarmeerd door een enorm getik in het binnenste van het kunstwerk. De gewaarschuwde brandweer en politie vertrouwden de zaak ook niet en zetten de omgeving van de naald af. De wethouder en Bouwen Woningtoezicht die die nacht ook naar de plek des onheils waren geroepen, konden meedelen dat het niets meer was dan een stalen kabel die tegen het omhulsel tikte. Maar de bewoners lieten zich niet meer geruststellen. De kunstenaar: 'Het moet een spannend gezicht zijn geweest, vooral door het licht in de top van de naald. Pure energie was dat.' Het kunstwerk is gisteren verhuisd naar een veiliger plek in het toekomstig centrum van Almere vlakbij het in aanbouw zijnde stadhuis. 'Eigenlijk een veel mooiere plaats,' zegt Van Munster, 'hij komt op een kruising van wegen, zoals de Are de Triomph, je rijdt er steeds op af'. Voor de donkere dagen van Kerst moet de naald weer overiend staan en de verlichte top boven de stad 'zweven'. Men gaat nu eerst werken aan een nieuwe fundering en verankering voor de reuze naald."
Maar ook op deze locatie moest de naald wijken om plaats te maken voor het nieuwe, door architect Rem Koolhaas ontworpen stadscentrum. Op 11 juni 2002 verhuisde de ‘Energienaald’ naar de zuidoever van het Weerwater. Op 19 juni verrees het Landmark aan de Oorweg, nabij ’t Oor. In 2010 zijn de witte neonbuizen vervangen door led-verlichting. Eind januari 2022 is het kunstwerk voor de derde keer verplaatst, nu naar de Floriadewijk Hortus, bij de centrale entreecirkel van de Floriade Expo 2022. Hiervoor moest de gemeente een afwijkingsprocedure starten. De verhuizing paste niet in het ter plaatse geldende bestemmingsplan, waar ter plaatse van de bouwlocatie een maximale bouwhoogte van 10 meter geldt. De gemeente maakte meteen van de gelegenheid gebruik om te onderzoeken of De Naald nog helemaal in orde was en om het witte led-licht te vervangen. Op verzoek van de kunstenaar is in het kunstwerk blauw/groen led-licht geplaatst.
De ‘Energienaald’ is een imposante tegenhanger van het polderlandschap waar de horizontale lijnen overheerzen. Als het hard waait heeft de mast een uitslag van 6 meter. Deze 'bewegingstolerantie' is voor dergelijke constructies echter heel gewoon.
Kunstenaar
Op 3 juli 1939 werd Jan Nicolas van Munster in Gorichem geboren als zoon van een gereformeerd predikant. Zijn loopbaan begon op de bakkersschool, waar hij over creatieve gaven bleek te beschikken. De directeur van de school raadde zijn ouders aan om hem naar de beeldhouwafdeling van een academie te sturen, niet om kunstenaar, maar een goede pâtissier te worden. Niet zo verwonderlijk want in de 20e eeuw kregen alle bakkers eerst een opleiding aan de academie. Het heeft Jan van Munster heel wat moeite gekost om op de kunstacademie te komen. Na weglooppogingen kreeg hij in 1955 uiteindelijk toestemming om naar de Academie van Beeldende Kunsten in Rotterdam te gaan. Na twee jaar vervolgde Van Munster zijn opleiding aan het Instituut voor Kunstnijverheidsonderwijs, tegenwoordig Rietveld Academie, in Amsterdam. Tijdens deze 4-jarige opleiding besloot hij kunstenaar te worden.
In de jaren 1960 startte Jan van Munster als beeldhouwer van organische vormen en gebruikte hij materialen die dicht bij de natuur staan zoals hout, klei, steen en brons. Halverwege dat decennium kwam daar polyester bij. Vanaf 1970 liet hij die stijl achter zich en ruilde hij die in voor een heldere geometrie en een meer conceptuele thematiek. Sindsdien is energie het centrale thema in zijn werk. De wisselwerking tussen twee polen: plus en min, warm en koud, licht en donker, ondoorlaatbaar en transparant, recht en gebogen vindt je in zijn werk terug. Begrippen die verwijzen naar zijn calvinistische opvoeding met een strenge scheiding tussen goed en kwaad. Van Munster stelt dat zijn werk gaat over emoties en polariteiten, zoals aantrekking en afstoting. Zijn kunstwerken vallen op door hun sobere vormgeving en door de rijkdom aan ideeën. IJle neonobjecten en perfect gepolijste granieten beelden zijn een ingetogen maar overtuigende weergave van een intrigerend facet van de natuurwetenschappen. Bij Jan van Munster zijn de goede eigenschappen van een kunstenaar, een natuurkundige en een uitvinder in één persoon verenigt. Zijn kunstwerken bestaan nooit alleen uit een natuurkundig trucje, maar spreken juist door hun strakke vormgeving tot de verbeelding. Van Munster is een kunstenaar die de tijdgeest trotseert en zich niets lijkt aan te trekken van modieuze grillen. Met hun koele, afstandelijke, uitstraling en hun minimalistische vormentaal staan zijn beelden mijlenver af van het onafgewerkte, persoonlijke karakter dat een groot deel van de hedendaagse kunst kenmerkt. Jan van Munster overleed op 28 mei 2024 op 84-jarige leeftijd in Zwolle.
In 1970 schreef een criticus over zijn werk: "De objecten die hij thans maakt, zijn machines en apparaten die ons angstwekkend steriel aandoen. Zij horen thuis in het jaar 2000 of misschien nog later, als de wetenschap alle menselijke warmte en persoonlijke inbreng heeft uitgesloten". In de ABN-arcade in de Vijzelstraat in Amsterdam maakte hij lichtlijnen in het trottoir, maar die moesten later vanwege gebrekkig onderhoud door de eigenaar worden weggebroken. In het onderwijsmuseum Museon in Den Haag maakte hij een lichtlijn en een magnetische lijn, die elkaar kruisen. In Almere staat zijn 55 meter hoge 'Energielijn', van corten-staal en neon. Bijzonder fraai zijn ook de Installaties, die hij in oude ruimtes als de gewelfde Vleeshal in Middelburg en Fort Asperen heeft gemaakt verticale gloeiende lijnen, die de architectuur op bijzondere manier ondersteunen. Ander werk van Jan van Munster vind je in Rotterdam, ‘Energielijn’ (1988), bij de Schouwburg in Gorichem ‘Lichtlijnen’(1989), in Den Haag tussen het Gemeente museum en het Museon 'Lichtlijn'. Bij het knooppunt van de A12 / A30 bij Ede vind je 'Grasspriet met veel energie' (2004).