Figurenomloop Poldertoren

Plaats: Emmeloord

Locatie: Deel 25

Kunstenaar: Hans van Brunschot

Materiaal: aluminium

Jaar: 1992

Beschrijving:

In de oostelijke muur van de Poldertoren bevindt zich een figurenomloop die een lange bewogen geschiedenis kent. Al voordat de bouw van de Poldertoren startte was er een plan om een speelwerk in de toren aan te brengen. In juli 1954 werd in Zwolle de jaarvergadering van de Nederlandse Vereniging voor landaanwinning gehouden. Tijdens deze vergadering behandelde bouwmeester ir. A.D. van Eck de stand van zaken in de Noordoostpolder. Over de Poldertoren deelde hij mee dat deze een carillon en een speelwerk zou krijgen, zoals men in Alkmaar vindt. Volgens Van Eck moest het een speelwerk worden van verdwijnende schepen en opkomende mensfiguren, die de drooglegging zouden symboliseren. Nadat in een vergadering van de bouwcommissie van de Poldertoren echter was vastgesteld dat de moeilijkheid was iemand te vinden die de poppen voor dit spel kon maken, ging het plan voor een figurenomloop de ijskast in.

Op 1 juli 1962 werd de gemeente Noordoostpolder ingesteld. Onder voorzitterschap van burgemeester F. M. Panthaleon baron van Eck werd op 27 juli de eerste gemeenteraadsvergadering met een normale agenda gehouden. De per 1 juli 1962 ontbonden Stichting Carillon Poldertoren schonk tijdens deze vergadering het batig saldo van ƒ 3645,16 aan de gemeenteraad. De raad aanvaardde de schenking. Het geld moest gebruikt worden als aanvangskapitaal voor de aanschaf van een speelwerk voor de Poldertoren. De verwezenlijking ervan was de stichting zelf niet gelukt. Enige raadsleden wezen op de consequenties die gepaard zouden gaan met de aanvaarding van de schenking. Aanschaf van een speelwerk zou geld kosten. Deskundigen hadden becijferd dat een figurenomloop zeker ƒ 7000,- à ƒ 8000,- zou gaan kosten. B. en W. verklaarden dat dit te zijner tijd in een apart voorstel aan de orde zou komen. 

De in 1964 opgerichte Stichting A.D. van Eckfonds vergaderde op 6 juli 1980 in het gemeentehuis in Emmeloord onder voorzitterschap van wethouder Joukje van den Berg-Otter over een figugurenomloop voor de Poldertoren. Het initiatief hiertoe was genomen door de Lionsclub Noordoostpolder. De stichting besloot het plan van de Lionsclub te steunen. Voorwaarde was dat het idee van A.D. van Eck verder zou worden uitgewerkt. Op basis van een offerte, de totale kosten van het speelwerk zouden zeker ƒ 100.000,- bedragen, stelde de Stichting A.D. van Eckfonds ƒ 15.000,- beschikbaar. Hierna volgde een discussie of een speelwerk kunst is of niet. Ook de doelstelling van het Van Eckfonds was een punt van discussie. Uiteindelijk was men het erover eens dat het vertrekpunt van het fonds was een bijdrage te leveren aan beeldende kunst. Een speelwerk valt daar niet onder. De financiële bijdrage leek af te ketsen, maar de secretaris van de Stichting, Hero Bloem, merkte op dat de heer Van Eck ongelooflijk zijn best gedaan had om een speelwerk te realiseren. Geconcludeerd werd dat een figurenomloop ook een hommage aan Van Eck was. Bovendien werd dan voorkomen dat werd gedacht dat er voor alles wat ter verfraaiing van de polder diende geld beschikbaar gesteld zou worden door het A.D. van Eckfonds. Iedereen ging akkoord om deze werkwijze te volgen. Met de Lions zou besproken worden wat voor soort speelwerk Van Eck bedoeld had. Het duurde echter nog jaren voordat voldoende sponsoren gevonden waren om de figurenomloop te financieren. 

Negentien sponsoren, waaronder het A.D. van Eckfonds en de Waterleiding Maatschappij Overijssel, boden ter gelegenheid van het feit dat de polder in 1992 een halve eeuw droog was een figurenomloop aan het gemeentebestuur aan. Bron: herdenkingsplaquette op de Poldertoren. Op 25 juni 1992 heeft het gemeentebestuur het cadeau in dank aanvaard. Tijdens de bouw van de Poldertoren was rekening gehouden met het speelwerk, het gat zat al op 12 m hoogte in de muur. Na ruim 33 jaar werd begin september 1992 de betimmering, die de ruimte voor een speeluurwerk aan de oostkant van de toren afschermde, weggebroken en werd begonnen met de installatie van het computergestuurde speelwerk. De figurenomloop is gerealiseerd door de Koninklijke Klokkengieter Petit en Fritsen uit Aarle-Rixtel. De figuren in de omloop zijn ontworpen door de kunstenaar Hans van Brunschot uit Moergestel. De aluminium figuren zijn beschilderd met weersbestendige verf. Vier figuren zijn driedimensionaal vormgegeven, twee zijn plat.

De figurenomloop werd op 9 september 1992 door de toenmalige minister-president drs. Ruud Lubbers in gebruik gesteld. Vanuit de feesttent op het plein voor de toren gaf premier Lubbers het startsein waarop de luikjes van het speelwerk opengingen en de figuren achter elkaar te voorschijn kwamen. De vormgeving was echter anders dan ingenieur van Eck in gedachte had. In de figurenomloop zien we niet verdwijnende schepen en opkomende mensfiguren die de drooglegging symboliseren, maar 6 figuren die achtereenvolgend de ontwikkeling van de mensheid van oertijd tot heden in beeld brengen.

De Mammoet: In de laatste ijstijd, meer dan 70.000 jaar geleden, hebben wolharige mammoeten rondgezworven op wat nu het grondgebied van de gemeente Noordoostpolder is. De mammoet in de toren maakt een eenvoudige op- en neergaande beweging vanuit de voetplaat. De verplaatsing van de mammoet wordt daardoor gesuggereerd.

De oermens: Op de uitgestrekte toendravlakte in het gebied waar nu de Noordoostpolder is, jaagden de Neanderthalers op muskusossen, rendieren en ook op mammoeten. De knots van de oermens maakt een op- en neergaande beweging en stelt een slaande beweging in de richting van de mammoet voor.

Het Koggeschip vormde in de Middeleeuwen de belangrijkste schakel in de opbloeiende handel in Noord-Europa en heeft de Zuiderzee bevaren. Het schip siert de 65 m. hoge poldertoren ook als windwijzer. In de figurenomloop beweegt de Kogge op en neer vanuit de voetplaat. Daarvoor zijn in tegengestelde richting bewegende golven geplaatst die dat effect nog versterken.

De Pionier: In 1942 viel de Noordoostpoler droog en trokken de eerste pioniers, met de schop in de hand, de polder in om deze te ontginnen. Iedere dag groeven zij 12 tot 14 uur lang geulen, greppels en sloten zodat het overtollige water afgevoerd kon worden. Met het opnemen van 'de pionier' in de figurenomloop wordt een hommage gebracht aan de mannen en vrouwen van het eerste uur. De pionier beweegt de spade die de moeizame grondbewerking van toen symboliseert.

De maaidorser: De inpoldering van de Noordoostpolder leidde tot nieuw land dat hoofdzakelijk bedoeld was als land- en tuinbouwgebied. Het werd een polder met moderne agrarische bedrijven. De maaidorser staat voor deze bedrijfstak, die de basis vormde voor de ontwikkeling van de Noordoostpolder en die daaraan nog steeds een bijdrage levert. De gestileerde machine heeft een roterende beweging door middel van de haspel. 

De industrialisatie: De fabriek laat zien dat niet alleen landbouw bepalend is voor de polder van nu, maar dat ook industrie en diensten een belangrijke rol spelen. De industrialisatie wordt in de laatste figuur gesymboliseerd door een gebouw met een schoorsteen. Moderne techniek wordt aangegeven door twee draaiende tandraderen.

Vlak na de ingebruikname bleek dat de figurenomloop niet goed fuctioneerde. Volgens de gemeente moest het speelwerk elk uur van zich laten horen. Het speelwerk werd nagekeken met als uiteindelijk resultaat dat de 6 figuren omlijst door de klanken van het carillon om het hele en halve uur naar buiten komen. Vrij snel nadat de figurenomloop opnieuw in gebruik genomen was, viel het figuurspel stil. De oorzaak was duivenpoep en roest deed de rest. Tussen 2008 en 2009 is de Poldertoren gerenoveerd. Tijdens de renovatie werd de figurenomloop uit de toren gehaald en grondig gerestaureerd. Op 29 maart 2010 is het speelwerk terug in de toren geplaatst en opnieuw in gebruik genomen. Maar ook toen bleek dat de duivenwering niet afdoende was. Een groep wilde duiven die in de Poldertoren was neergestreken poepte het kunstwerk weer helemaal onder. Na amper 6 maanden werd de figurenomloop in september 2010 in opdracht van de gemeente stilgezet en provisorisch dichtgemaakt. Voor een deugdelijke en monumentwaardige oplossing was meer tijd nodig. De figurenomloop is tot op de dag van vandaag nog steeds buiten werking. In 2020 is gestart met de renovatie van de Poldertoren. In het subsidieplan 'Her ingebruikgeving Poldertoren' van 18 november 2020 staat dat de renovatie in 2 fases is opgedeeld. Tijdens fase 2, die zou starten in het voorjaar van 2022, moesten o.a. het uurwerk en de figurenomloop gerenoveerd worden. Doel was dat de figurenomloop weer werkend wordt gemaakt. In april 2023 werd bekend dat de renovatie van de Poldertoren vanwege de gestegen bouwkosten voorlopig niet afgerond kan worden. De gemeente kwam 1,1 miljoen te kort voor de resterende werkzaamheden. Eind september 2023 werd aangekondigd dat het Rijk 1,1 miljoen euro uittrekt voor de 'urgente restauratie' van de Poldertoren. Het geld komt uit een extra potje van in totaal 15 miljoen euro om het opknappen van grote monumenten te steunen. Daarop besloot de gemeenteraad van Noordoostpolder op 2 oktober 2023 in te stemmen met het voorstel van het college van B&W om de toren grondig te renoveren en te verbouwen. Op 15 april 2025 ging de tweede fase van de renovatie van de Poldertoren, die ongeveer een jaar zal duren, officieel van start.

Bronnen: Overijsselsch dagblad; verschillende edities van De Noordoostpolder; de Leeuwarder courant; Emmeloord Historisch; Omroep Flevoland.

Kunstenaar

Hans van Brunschot is in 1950 in Moergestel geboren. In 1965 ging hij op 15-jarige leeftijd aan de Academie voor Beeldende Kunsten in Tilburg studeren, waar hij zich bekwaamde in handvaardigheid, beeldhouwen en schilderen. Na zij afstuderen moest hij in militaire dienst. Daarna ging hij tekenles geven op de LTS. In 1975 kreeg hij een filmopdracht van de toenmalige gemeente Moergestel. Na ruim 30 jaar werkzaam te zijn geweest als docent creatieve vakken in het VMBO werd hij gevraagd om vanuit zijn expertise de filmopleiding bij Kunst, Cultuur en Media in Tilburg mede vorm te geven. Na 14 jaar als filmdocent werkzaam te zijn geweest begon hij met het uitbreiden van zijn filmactiviteiten. Naast het commerciële werk voor bedrijven heeft hij in het verleden meermaals gewerkt voor nonprofit-organisaties zoals onderwijs en overheid. Hans van Brunschot manifesteerde zich ook als beeldend kunstenaar. In verschillende plaatsen in Brabant zijn bronzen kunstwerken van zijn hand te vinden.