Vliegtuigwrakken in de Noordoostpolder en het nabij gelegen IJsselmeer

Tijdens de Tweede Wereldoorlog vormde Nederland het toneel van een intensieve luchtoorlog tussen Duitsland en de geallieerde mogendheden. Aan het begin van de oorlog waren aan boord van de vliegtuigen nog weinig navigatiemiddelen. Op hun bombardementsvluchten naar Duitsland gebruikten de geallieerden het IJsselmeer vaak als aanvliegroute. Stavoren, Urk en de Noordoostpolder werden door de vliegers als navigatiepunten gebruikt, want zelfs in de donkerste nachten was het verschil tussen water en land vanuit de lucht duidelijk te zien. De vliegers vlogen ook over het IJsselmeer omdat daar geen luchtdoelgeschut (Flak) stond. Wel raakten ze regelmatig in gevecht met Duitse jachtvliegtuigen die gestationeerd waren op de vliegvelden Leeuwarden, Bergen (NH) en Havelte. Tijdens de luchtgevechten zijn duizenden toestellen boven Nederland neergehaald, zowel aan Duitse als geallieerde zijde. Ongeveer 250 vliegtuigen belandden in het IJsselmeer, waarvan rond de 50 toestellen in het gebied waar nu Oostelijk- en Zuidelijk Flevoland liggen. Meer dan 10 toestellen crashten nabij Urk in het IJsselmeer, waaronder 3 in de laatste week van juni 1943. In de in 1942 drooggevallen Noordoostpolder zijn ongeveer 30 vliegtuigen neergekomen, zowel geallieerde als Duitse. Met name sinds de laatste maanden van 1943, toen het geallieerd luchtoffensief op Duitsland steeds heviger werd, zijn in de polder opmerkelijk veel toestellen neergestort. De namen 'Vliegtuigweg' en 'Pilotenweg' herinneren hier nog aan.

Als de crashplek begaanbaar was werden de toestellen zo spoedig mogelijk door de Duitsers verwijderd. In 1948 werden nog 8 vliegtuigwrakken of brokstukken daarvan aangetroffen, waarvan 6 geallieerde toestellen. De wrakken lagen door de hele polder verspreid, soms op moeilijk begaanbare plaatsen, waardoor de bergingskosten zeer hoog zouden zijn. Er werd gezocht naar een externe partij voor de bergingswerkzaamheden. De schroothandelaren Van Rijssen en Wilkes, die in het woonwagenkamp in Lemmer woonden en de heer Struyk uit Drachten, kregen een vergunning om de wrakken te bergen. Bron: Geborgen in de Polderklei, blz 18/19. Tussen 1953 en 1960 zijn door het inspectievaartuig ms Elise van Rijkswaterstaat, arrondisement Hoorn en het van het Staatsbedrijf de Post, Telefoon en Telegrafie (PTT) gehuurde kabelschip ms Poolster surveys (steekproefonderzoeken) op het IJsselmeer uitgevoerd. Het doel van deze werkzaamheden was het opruimen van obstakels voor de scheepvaart waaronder diverse (resten) van scheeps- en vliegtuigwrakken. Kleine obstakels werden door beide vaartuigen zelf geborgen, voor de grotere werd een bergingsbedrijf ingezet. Ondanks deze opruimingswerkzaamheden kunnen in het IJsselmeer nabij Urk mogelijk nog vliegtuigwrakken of delen daarvan aanwezig zijn. 

Sinds 2010 worden overblijfselen uit de oorlog bestempeld als erfgoed. Deze resten vallen onder de Erfgoedwet. In april 2013 werd bekend dat in navolging van de stichting 4 mei Herdenking Dronten, de Stichting 'Ongeland' ook in de Noordoostpolder plekken wilde markeren waar in de Tweede Wereldoorlog vliegtuigen zijn gecrashd. De familie Ter Voert, wiens boerderij staat op de kavel waar de Dinah Might een noodlanding maakte, kwam met het idee om ook in Noordoostpolder een route uit te zetten. Door een financiële bijdrage van de gemeente Noordoostpolder kon de markering gerealiseerd worden. De blauw-witte markeringpaal heeft een lengte van circa 4 meter, waarvan 1 meter in de grond. Bovenop die zogenaamde crashpaal staat het oranjerood gespoten silhouet van een vliegtuig (een Lancaster) met een lengte van ca. 80 cm. Op 11 november 2013 zijn 13 palen geplaatst. De neus van het vliegtuig op de paal staat in de richting van de kavel waarop het toestel is neergestort. Op 29 oktober heeft wethouder Paul Vermeulen het eerste informatiebordje aan de paal aan de Vliegtuigweg 5 bevestigd. Daarmee werd de crashroute, die een stukje oorlogsgeschiedenis van de Noordoostpolder zichtbaar maakt, officieel geopend. Stichting Ongeland plaatste ook herdenkingspalen op plekken in Flevoland waar (onbekende) vliegeniers zijn aangetroffen. Op 29 mei 2016 is een paal bij de zuidpunt van Schokland geplaatst waar het levenloze lichaam van RAF piloot Bill Tudhope op 23 augustus 1940 werd aangetroffen. De drie bemanningsleden en de Hampden P4368 van Tudhope worden nog steeds vermist. In 2022 heeft de gemeente Noordoostpolder besloten de samenwerking met Stichting Ongeland te beëindigen en Stichting Canon de Noordoostpolder gevraagd voortaan te adviseren over de crashpalen. Daarop heeft het bestuur van de Stichting Ongeland besloten de stichting te ontbinden. In 2024 heeft de Stichting Canon de Noordoostpolder nieuwe palen geplaatst en palen herplaatst. In totaal zijn er 27 markeringspalen in de Noordoostpolder te vinden. 

In september 2019 is het Nationaal programma berging vliegtuigwrakken van start gegaan. Met dit programma ondersteunt de Rijksoverheid tot 2030 gemeenten met geld en advies om vliegtuigwrakken uit de Tweede Wereldoorlog te bergen, waarvan wordt vermoed dat daar nog stoffelijke resten in te vinden zijn. Het programma is mogelijk ook van toepassing voor twee vliegtuigen in het IJsselmeer en eentje in de gemeente Noordoostpolder.

Hieronder vindt u een overzicht van de in de Noordoostpolder en de directe omgeving neergekomen toestellen en de vliegtuigen waarvan bemanningsleden per parachute in de Noordoostpolder zijn geland. Daarnaast zijn in het overzicht toestellen opgenomen die in het IJsselmeer op het grondgebied van Urk en Noordoostpolder zijn neergestort of toestellen waarvan de mannen van de Urker luchtbescherming 1 of meer stoffelijke overschotten geborgen hebben. Deze toestellen zijn in het overzicht gemerkt met een sterretje (*). Als uitgangspunt bij de inventarisatie van de gecrashte toestellen in deze regio is het verliesregister van de SGLO als uitgangspunt genomen. De ligging van de kavels in de Noordoostpolder waarop de vliegtuigen cq bemanningsleden neergekomen zijn kunt u hier op de kavelkaart terug vinden. In de beschrijvingen wordt ingegaan op het wie, wat, waar, wanneer, waarom en hoe van de vliegtuigcrashes.

Om de herinnering levend te houden aan alle mensen die tijdens de Tweede Wereldoorlog hun leven waagden voor onze vrijheid staan hieronder de verhalen van de vliegtuigcrashes die op de een of andere manier een relatie hebben met Urk of Noordoostpolder. Klik op de foto's voor de beschrijving.