Sluitsteen II

Sluitsteen II
Sluitsteen II Sluitsteen II Sluitsteen II

Plaats: Lelystad

Locatie: IJsselmeerdijk

Kunstenaar: Britt Nelemans, Jan Wolkers

Materiaal: basalt

Jaar: 1996


Beschrijving:

Dit kunstwerk is TIJDELIJK door Waterschap Zuiderzeeland VERWIJDERD.

Dertien september 1956 werd het laatste sluitgat in de ringdijk van Oostelijk Flevoland, ongeveer halverwege Kamperhoek en de Houtribsluizen, gedicht. Het stormde op het IJsselmeer, de stroming bedroeg plaatselijk meer dan twee meter per seconde, het water trachtte zich nog door het laatste nauwe gat te persen. Met een paar laatste happen keileem werd de dijk gesloten. De dijkwerkers hadden 74 miljoen kubieke meter grond in de 90 kilometer lange dijk verwerkt. Op de plaats waar de dijk gedicht werd is op initiatief en naar ontwerp van technisch ambtenaar Albertus Beekhuis (1926-1976) door de aannemer een gedenksteen in het talud van de dijk geplaatst.

Om stil te staan bij het bestuurlijk 10-jarig bestaan van de provincie Flevoland worden in de zomer van 1996 uiteenlopende kunstprojecten in de buurt van de sluitpunten geplaatst. De vier sluitpunten in de dijken van Flevoland zijn die punten waar de dijken als laatste gedicht zijn en dus van grote betekenis voor het ontstaan van de polder. Zowel schrijvers als beeldend kunstenaars werkten aan het project ‘Dijkwacht’ mee. Op de plaatsen waar sluitstenen zijn gelegd en de dijken werden gedicht werden ze opnieuw 'gedicht' met woorden van dichters. Niet ver van de Flevocentrale bij Lelystad (tegenwoordig Maximacentrale) staat aan de voet van de IJsselmeerdijk, tussen hectometerpaal 26.6 en 26.7, een literaire steen met daarop een gedicht van Jan Wolkers. Drie gezaagde en gepolijste en op elkaar gestapelde basalt blokken symboliseren de dijkafsluiting van Oostelijk Flevoland. De literaire steen is ontworpen en vormgegeven door de Utrechtse steenbeeldhouwster Britt Nelemans. Voor de vormgeving van het monument heeft zij zich laten inspireren door het gedicht. 

WIE SCHILT DE STEEN

WIE SNIJDT HET WATER

OVER DE GOLVEN HEEN

LOOP IK NAAR LATER

Op 26 juni heeft Koningin Beatrix het project 'Dijkwacht' geopend door op de IJsselmeerdijk de literaire steen met de dichtregels van Jan Wolkers te onthullen. Wolkers reikte de koningin het touw aan waarmee zij zijn gedicht kon onthullen, "Er zit geen geit aan vast hoor", stelde hij de majesteit gerust. Jan Wolkers schreef zijn vierregelig gedicht (kwatrijn) speciaal voor deze plek en gelegenheid. Het rijmschema is a-b-a-b. "Moeilijk. Soms kan het je overkomen en vallen je de regels je zomaar binnen. Maar hier heb ik toch weken mee rondgelopen", vertelde Wolkers aan de journalist van de Zwolse Courant. Het resultaat is een enigszins cryptisch gedicht dat een bijbelse betekenis heeft. Volgens Mattheüs 14 liep Jezus over het water naar zijn discipelen toen zij in hun boot in de problemen waren door een storm. Jan Wolkers hield van het polderlandschap. "Dertig jaar geleden kwam ik hier ook al. De aarde was toen woest en ledig, zoals ook in de Bijbel staat geschreven. Maar nu is het een schitterende polder. Nu is het een stuk cultuur, met gelukkig nog veel natuur".

Na de onthulling werden de gedichten, die later dat jaar bij de andere drie sluitpunten geplaatst zouden worden, voorgelezen. Marga Minco droeg haar gedicht voor dat op 26 juni op de Zeewolderdijk onthuld werd. Mies Bouwhuys droeg het gedicht van wijlen haar echtgenoot Ed Hoornik voor dat in september op de Westermeerdijk bij Espel geplaatst werd. Het gedicht van Remco Campert, dat in augustus aan de Zuidermeerdijk bij Schokkerhaven geplaatst werd, werd eveneens voorgedragen. Campert was wegens familieomstandigheden niet bij de opening van projekt Dijkwacht aanwezig. De schrijvers en beeldend kunstenaars hadden zich laten inspireren door het ontstaan, de natuur en de cultuur in de provincie. De beeldende kunstprojecten waren van tijdelijke aard. 

Met het onthullen van de Sluitsteen door koningin Beatrix ging ook het tijdelijk kunstproject van kunstenaar Peter Baren van start. Baren liet zich voor zijn performance 'Strelen van de dijk' inspireren door de geschiedenis van de dijken, de lichamen die het nieuwe polderland omringen en beschermen. In de periode van 27 juni tot 18 augustus 1996 reed 's middags een tractor langzaam langs de dijk die roterende blauwe handjes voorttrok die de dijk streelden. De handafdrukken waren van mensen die de dijk daadwerkelijk aangelegd hebben. Kapotte handen van de dijkwerkers op de hooischudder achter de tractor werden vervangen door nieuwe gipsafdrukken van bezoekers.

In de zomer van 2022 maakte Omroep Flevoland een 4-delige serie over de sluitstenen. Bekijk hier de aflevering 'Beatrix kwam met een helikopter uit de lucht vallen voor onthulling sluitsteen'. 

In oktober 2023 bleek bij een inspectie dat de stenen om de literaire sluitsteen los zaten. Dat leverde gevaar op aldus Waterschap Zuiderzeeland, de beheerder van de dijk. Het kunstwerk is verwijderd en blijft in de opslag tot de werkzaamheden rond de dijkversterking zijn afgerond. De IJsselmeerdijk tussen Lelystad en de Ketelbrug voldoet niet aan de nieuwe veiligheidseisen. Om de dijk ook in de toekomst veilig te houden, is het waterschap in 2019 gestart met de dijkversterking. De verwachting is dat de Sluitsteen eind 2028 kan worden teruggeplaatst als de werkzaamheden zijn afgerond.

Schriftbeeldhouwer

Britt Nelemans (1951) houdt van jongs af aan van stenen en fossielen. Zij studeerde geologie, kwam in het onderwijs terecht maar putte daar geen voldoening uit. Toen heeft ze zich laten omscholen tot schriftbeeldhouwer of beeldhakker. Het liefst hakt zij vrije ontwerpen, maar in een gevelsteen kan zij ook haar ambities kwijt. Voor iedere steen maakt zij een ontwerp. De keuze van de letter is belangrijk. Vaak ontwerpt ze de letters zelf, haar vak zit eigenlijk tussen steenhouwer en typograaf in. Steen is eerlijk materiaal, je kan je als steenbeeldhouwer geen fout permitteren. Met beitel en hamer klopt zij de letter uit de steen. Voor elke steensoort is een andere beitel. Die komen uit Engeland, daar zijn nog veel letterhakkers. Britt Nelemans werkt met een rond kloppertje, dat vindt zij fijner werken dan een vierkante hamer.

Dichter

De schrijver, dichter en kunstenaar Jan Hendrik Wolkers werd op 26 oktober 1925 in Oegstgeest geboren. Hij groeide op in een streng gereformeerd gezin. Wolkers tekende graag en had grote bewondering voor de natuur. Hij wilde, net als zijn oom, bioloog worden. Zijn schoolresultaten waren goed, hij had de capaciteiten voor de HBS. Maar als zoon van een middenstander ging hij naar de ULO. Uit protest voerde hij daar niets uit en werd na enkele maanden van school gehaald. Hij ging zijn vader in de winkel voor levensmiddelen helpen. Net voor de oorlog werd de winkel gesloten. Jan Wolkers heeft allerlei baantjes gehad. Hij was onder andere dierenverzorger en tuinman. In 1941 werd hij zich bewust dat hij met tekenen door wilde. Overdag werkte hij, 's avonds ging hij naar da Avondtekenschool in Leiden. In 1943 dook hij onder en bezocht tot aan de hongerwinter de Leidse schilderacademie Ars Aemula Naturae. Daar volgde hij teken- en schilderlessen. Na de oorlog vervolgde Wolkers van 1 oktober 1945 tot zomer 1948 zijn opleiding aan de Haagse Academie voor beeldende kunst. Van 1949 tot 1953 studeerde hij beeldhouwkunst aan de Rijksacademie in Amsterdam. Hier kreeg hij les van professor Piet Esser en Cor Hund. Hij bekwaamde zich in tekenen naar model, in het hakken in steen en hout, in het boetseren in klei van portret en naakten en in gips- en brons gieten. In 1950 verhuisde Wolkers met zijn eerste vrouw en hun kinderen naar Amsterdam waar hij zijn intrek nam in een atelierwoning aan de Zomerdijkstraat. Wolkers vroege werk is figuratief.

In januari 1957 reisde Wolkers met een beurs van de Franse regering af naar Parijs om te gaan studeren aan de Académie de la Grande Chaumière bij de beroemde kunstenaar Ossip Zadkine (1890-1967) die expressieve, sterk geabstraheerde beelden vervaardigt. Tijdens dit studiejaar begon hij te schrijven. Terug in Nederland ruilde hij de traditionele figuratieve beelden, in de academische stijl, in voor meer abstracte figuratie. In dezelfde tijd verlegde Wolkers zijn aandacht van het beeldhouwen naar schilderen en het maken van reliëfs. In 1977 maakte Jan Wolkers het Auschwitzmonument. Over dit monument heeft Wolkers geschreven: "Voorgoed kan op deze plaats de hemel niet meer ongeschonden weerspiegeld worden". Dit monument is een voorbode van een nieuwe fase in zijn werk, waarin veel aandacht is voor het licht. In zijn sculpturen komt dat tot uiting in het gebruik van transparante materialen als glas.  

Op 1 mei 2003 werd op Texel een monument onthuld voor Jac. P. Thijsse. De constructie heeft Jan Wolkers bedacht met vandalisme in het achterhoofd. "Als ze er iets aan kapotgooien, dan kost het vervangen een paar duizend gulden, want het is op onderdelen te vervangen" zei de kunstenaar. Jan Wolkers vond dat een beeld ook zonder interpretatie (verklaring) moet kunnen. Dat het op zichzelf een mooi ding moet zijn. Een beeld moet altijd iets voorstellen. Niet in de zin van "een voorstelling" maar het moet betekenis hebben, al is het maar betekenis voor de ruimte waar het geplaatst is. Anders is het zinloos. Zin en schoonheid moeten hand in hand gaan.

De glazen kunstobjecten van Jan Wolkers zijn gevoelig voor vandalisme. Het Auschwitzmonument in Amsterdam is meermalen door vandalen beschadigd, maar ook de glasobjecten in Almere, Wanneperveen, Oegstgeest en op Texel bleven niet ongeschonden. Na de vernieling van het kunstwerk 'Tot hier en niet verder' op Texel in 2002 besloot Wolkers minder kunstwerken van glas te gaan maken voor kunst in de openbare ruimte en meer te gaan werken met roestvrijstaal. 

Hoewel Wolkers bleef schrijven kwam de nadruk op de beeldende kunst te liggen. In een interview in Het Parool van 26 april 2003 zei Wolkers: "Ik schrijf alleen wanneer ik daartoe de noodzaak voel. Ik kan zoveel, schilderen, beeldhouwen, al die dingen. Er zijn mensen die van hun pen moeten leven. Dat zou ik toevallig wel gekund hebben, maar ik heb er nooit naar gestreefd. En zo'n opdracht voor een monument komt me aanwaaien. Ik schrijf me nooit in voor opdrachten, dat komt vanzelf".

Jan Wolkers overleed op 17 oktober 2007 in Westermient op Texel.

Kunstenaar

Peter Baren is op 3 december 1954 in Haarlem geboren. Van 1972-1977 studeerde hij aan de Rijksacademie van beeldende kunsten in Amsterdam. Sinds 1980 houdt hij zich bezig met tijdelijke exploitaties zoals performance en installaties. Theater, (geluids)sculptuur en andere disciplines spelen in zijn werk een belangrijke rol.