Monument voor de gevallenen

Monument voor de gevallenen
Monument voor de gevallenen Monument voor de gevallenen Monument voor de gevallenen Monument voor de gevallenen Monument voor de gevallenen Monument voor de gevallenen Monument voor de gevallenen Monument voor de gevallenen

Plaats: Lelystad

Locatie: Stadspark, Vlieterbrug

Architect: Willem Bouter

materiaal: vaurion

Jaar: 1977


Beschrijving:

In Lelystad ontstond in de tweede helft van de jaren zeventig de behoefte aan een ontmoetingsplaats voor de jaarlijkse 4 mei herdenking. Men dacht aan een plaat of een zuil. Een echt kunstwerk had men in eerste instantie niet voor ogen. De in Lelystad woonachtige kunstenaar Willem Bouter las in de krant dat er door Publieke Werken in Lelystad een verzetsmonument gemaakt zou worden. Dat vond hij ergerlijk. Bouter schreef een brief waarin hij vroeg of er geen kunstenaar uit Lelystad voor gevraagd kon worden. Er woonden destijds in Lelystad 4 kunstenaars die in de Beeldende Kunstenaars Regeling zaten, die voor een deel door de overheid betaald werden. Bouter zelf was er één van. Zijn idee werd door het Openbaar Lichaam Zuidelijke IJsselmeerpolders overgenomen en hij kreeg opdracht een monument te maken. Zo kwam het monument er en zoals dat wel vaker gaat, toen zat er opeens haast achter. 

Op 27 april 1977, ruim een week voordat het beeld onthuld moest worden, had Willem Bouter een journalist van de krant 'De Waarheid' op bezoek. Hij werkte destijds in een hoekje van een loods van een aannemer. Het herdenkingsmonument was nog niet af. In het artikel staat: "Het is een beetje raar" zegt hij "Je wordt op je vingers gekeken door de arbeiders die alles van beton afweten. Het is mijn eerste keer dat ik ermee werk. Een kunstenaar die wat staat te frutselen… ik hoor ze denken". Het beeld in wording staat inderdaad in het hoekje. Voor het grootste gedeelte nog een ijzeren vlechtwerk, met wat wittig beton tegen gekleid. Daarnaast het gipsmodel. "Het is mijn eerste figuratieve beeld" zegt hij. Hij legt uit. "De zware ronde vormen van de benen, die, naar boven toe, overgaan in rechte, afgeplatte vormen aan de zijkanten. Het wiel, de constructie van abstracte vormen en het herkenbaar menselijke, het zit er allemaal in. Opvallend zijn de zware armen die eindigen in vierkante handen. De een plat naar voren, de ander naar beneden. De verpersoonlijking van het verzet, de onwrikbare vastbeslotenheid tegen de bezetters, tegen oorlog. Dat staat daar, onverzettelijk. Het hoofd wordt ook gevormd door die fascinerende combinatie van platte vlakken en ronde vormen — aan de achterkant een helm". 

Het kunstwerk was op tijd gereed en werd op 4 mei 1977 onthuld door landdrost Han Lammers. Bij de onthulling sprak Lammers de volgende woorden: "Een monument in Lelystad is goed, omdat dit nieuwe land in vrijheid tot ontwikkeling kan komen omdat het oude land is vrijgevochten van de onderdrukking van de bezetters".

De 2,5 m hoge, betonnen figuur was niet tegen de weersinvloeden bestand en bezweek al na drie jaar. Daarom vervaardigde Willem Bouter een nieuw beeld. Identiek aan het eerste maar nu van vaurion, een weerbestendig kalksteen uit Frankrijk. Het monument voor de gevallenen is, in tegenstelling tot andere kunstwerken van Bouter, die allemaal abstract van vorm zijn, figuratief. Een duidelijk mensfiguur, opgebouwd uit brokken steen. Een mens, gespleten, achteruit deinzend. Niet een gebaar van agressie tegen de belager, maar één van afwijzing. Afwijzing van alles wat geweld, wat oorlog is. Een beeld van vrede, een monument voor de gevallenen. Een monument opgericht ter nagedachtenis aan de burger- en militaire gevallenen tijdens de Tweede Wereldoorlog en nu symbool tegen neofascisme en discriminatie van afkomst, geloof en geaardheid. Achter het beeld is een gedenkmuur geplaatst van witte bakstenen. In de muur zit een plaquette met de tekst: 'VOOR HEN DIE VIELEN IN DE STRIJD TEGEN DE DUITSE BEZETTER 1940 – 1945'. 

Het 4/5 mei en veteranen comité heeft in 2017 bij de gemeente een verzoek ingediend om het beeld te verplaatsen. Gedacht werd aan een plek voor de ingang van het Agora Theater. De huidige locatie zou voor de herdenking inmiddels te klein zijn en niet goed bereikbaar. De verplaatsing bleek gevoelig te liggen. Met name de Joodse gemeenschap was eerst fel tegen. De politiek van Lelystad zocht naar een compromis en koos er uiteindelijk voor om het oorlogsmonument van Willem Bouter in het Stadspark te laten staan en samen met de Stichting Herdenken, Verzoenen en Vrijheid Lelystad een nieuwe locatie te zoeken voor een nieuw herdenkingsmonument. In oktober 2023 werd bekend gemaakt dat Lelystad een nieuwe herdenkingsplek in het Zilverpark krijgt. Op deze plek zal vanaf 2025 onder andere de 4 mei herdenking plaatsvinden.

Kunstenaar

Willem Joseph Antonius Bouter is op 13 september 1936 geboren in Amsterdam. Bouter is via een hele omweg in de beeldende kunst geraakt. Van 1969 - 1973 volgde hij de avondopleiding beeldhouwen en plastische vormgeving aan de Rietveld Academie in Amsterdam, o.a. bij Carel Kneulman en Tonny Andreas. Aanvankelijk werkte hij als industrieel vormgever bij verschillende keramische- en metaalindustrieën. Hier ligt waarschijnlijk de oorsprong in de tweeledigheid in zijn ontwikkeling met enerzijds de organische en anderzijds de technische kant. Willem Bouter, afkomstig uit Amsterdam, ontvluchte de overvolle stad en vestigde zich in 1975 in het toen nog rustige Lelystad. Na zes jaar verruilde hij het drukker wordende Lelystad voor het noorden van Groningen. In 1982 vestigde Bouter zich in Uithuizen en woonde en werkte vanaf 1992 in Roodeschool. In de jaren '80 van de 20e eeuw was Bouter als docent beeldhouwen lange tijd verbonden aan het ICO te Assen.

Willem Bouter deed zijn inspiratie op in de scheepsbouw en dan met name in de scheepsarcheologie. Wat hij in het Scheepsarcheologisch Museum van Ketelhaven (nu Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in Lelystad) zag interesseerde hem mateloos. Het werd voor hem een directe inspiratie bron. Veel werken die hij tijdens en na zijn verblijf in Lelystad maakte, hebben een directe relatie met de scheepsbouw. Bouter heeft grote bewondering voor de steenculturen zoals die in Egypte en Assyrië waren. De stoeren stenen beelden die ze toen vervaardigde inspireerden hem bij het maken van sculpturen.

De succesvolle deelname aan twee symposia in Noord-Finland bracht Bouter de erkenning, die hij in Noord-Nederland nauwelijks vond. In de wintereditie werden ijssculpturen gemaakt en in de zomereditie houtsculpturen. De ontmoetingen die hij daar had opgedaan deden hem besluiten om in 1996 naar Luxenburg te verhuizen. Daar werkte hij aan een nieuw oevre dat door een grote galerie met succes werd gebracht en waar hij ook regelmatig opdrachten kreeg. De fysieke uitdaging van het hakken in steen en hout boeide hem mateloos. Hij werkte van lyrisch abstract tot figuratief.

Willem Bouter overleed na een ziekbed op 11 april 2000 in Vianden (Luxemburg) en werd begraven op de begraafplaats van het Groningse Toornwerd.