Sluitsteen

Sluitsteen
Sluitsteen Sluitsteen Sluitsteen Sluitsteen Sluitsteen Sluitsteen Sluitsteen

Plaats: Espel

Locatie: Westermeerdijk

Kunstenaar: Britt Nelemans, Ed Hoornik

Materiaal: graniet

Jaar: 1996


Beschrijving:

De drooglegging van de Noordoostpolder vond eerder plaats dan de bedoeling was. Na de inpoldering van de Noordwestelijke polder (de Wieringermeer) was eerst de Zuidwestelijke polder (de Markerwaard), vervolgens de Zuidelijke polder (Oostelijk en Zuidelijk Flevoland) en pas dan de Noordoostelijke polder (de Noordoostpolder) gepland. Gezien de slechte positie van de Nederlandse schatkist leek het de parlementariërs begin jaren 1930 verstandiger verder te gaan met de drooglegging van een kleinere polder. In september 1932 werd aan het parlement een uitgewerkt plan voor de bedijking, drooglegging en cultivering van de Noordoostpolder voorgelegd. Ruim 126 miljoen gulden werd uitgetrokken voor een project dat zijn tijd zeker 25 jaar vooruit was. In 1936 startte de voorbereidende werkzaamheden voor de aanleg van de Noordoostpolder.

Voor de inpoldering kwamen er zowel bij Lemmer als op Urk grote werkhavens voor de 25 km lange westelijke polderdijk. Een dijk die in het 'kalme' IJsselmeer met een snelheid van 200 m per dag groeide. Op 3 oktober 1939 werd om 14.44 uur het laatste gat in de 24 km lange Westermeerdijk onder sirenengeloei gesloten. Burgemeester Gert Keijzer van Urk en zijn ambtgenoot mr. Marinus Krijger van Lemsterland reikten elkaar, op een over het sluitgat gelegde loopplank, de hand. Van het ene op het andere moment maakte Urk deel uit van het vaste land en was het eiland Urk 'gevallen'.

This text will be replaced by the JW Player

Maker: Polygoon-Profilti (producetn / Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid (beheerder).

De ringdijk is de basis, het fundament en DNA voor het landschap van de Noordoostpolder. De dijk rond de polder vormt het symbool van de overwinning van land op water. Op 3 oktober 1989 werd herdacht dat het precies een halve eeuw geleden was dat de dijk tussen Urk en Lemmer werd voltooid. Burgemeester Sijko Veninga van Urk en loco-burgemeester Wietze de Haan van Lemsterland onthulde een herinneringsteken, een liggende steen met de inscriptie: 'HIER WERD DE DIJK GESLOTEN OP 3 OKTOBER 1939 OM 14.44 UUR' 3 OKTOBER 1989. Een trap van basaltblokken leidde naar de kruin van de dijk waar bij de herdenkingssteen een houten afzetting en enkele banken geplaatst waren.

Het 10-jarig bestuurlijk bestaan van de provincie Flevoland in 1996 was de aanleiding voor het kunstproject Dijkwacht. Dijkwacht eert de jongste provincie van Nederland met vier gedenkstenen op de vier laatste sluitplaatsen van de omringdijken. Die zomer werden in de buurt van de sluitpunten uiteenlopende kunstprojecten geplaatst waar zowel schrijvers als beeldend kunstenaars aan meewerkten. Op de plaatsen waar sluitstenen zijn gelegd en de dijken gedicht, werden ze opnieuw 'gedicht' met woorden van Nederlandse dichters. Door de versregels in steen te vereeuwigen maken de dijken nu ook zichtbaar deel uit van een gedicht.

In september 1996 werd in het kader van het kunstproject 'Dijkwacht' op de Westermeerdijk, tussen het Schapenpad en het Zuidermeerpad, een literaire steen geplaatst in de vorm van een granieten tafel. De herdenkingssteen uit 1989 moest wijken en werd naar Urk overgebracht. Op de herdenkingsplek herinneren de trap en de tekst: 'Hier werd de dijk gesloten op 3 oktober 1939 om 14.44 uur' op het tafelblad, aan deze gedenksteen. In de tafel is ook de laatste strofe 'het nieuwe land' uit het gedicht 'De elf provincies en het nieuwe land' van de in 1970 overleden dichter Ed Hoornik gegraveerd. Op het tafelblad de eerste drie versregels en de vierde regel in de rand.

 

DE MEEUW, DIE VROEGER OVER WATER VLOOG, 

VERWONDERT ZICH: HIER VIEL DE AARDE DROOG 

VERGANE SCHEPEN RUSTEN IN MIJN KOREN.

IK BEN NIEUW LAND; IK BEN MAAR PAS GEBOREN. 

 

Toen bleek dat op de plek waar de dijk in 1939 gedicht werd, een literaire steen geplaatst zou worden heeft commissaris van de Koningin in Flevoland, Han Lammers, de weduwe van Ed Hoornik, Mies Bouhuys, benaderd met de vraag of de dichtregels op de steen geplaatst mochten worden. Hoornik schreef het gedicht 'De elf provincies' voor de huldigingsmanifestatie 'Wij Vertrouwen' op 6 maart 1961 ter gelegenheid van het koperen regeringsjubileum van koningin Juliana. Alle elf provincies die Nederland toen nog telde werden door hem poëtisch gekarakteriseerd. De strofe 'het nieuwe land', de latere provincie Flevoland, werd in 1962 aan het gedicht toegevoegd. 'De elf provincies en het nieuwe land' bestaat uit 12 kwatrijnen. Iedere kwatrijn bestaat uit 4 versregels en twee rijmklanken. Het rijmschema is a-a-b-b. 

'Het nieuwe land' is één van de vier gedichten die de jarige provincie in natuursteen liet graveren. De literaire stenen zijn ontworpen en vormgegeven door schriftbeeldhouwster Britt Nelemans van het Utrechtse bedrijf Letters-in-Steen. Bij de vormgeving van deze sluitsteen heeft Nelemans zich duidelijk laten inspireren door de liggende gedenksteen uit 1989. Op de andere plaatsen waar de dijken destijds gedicht werden, ten westen van Schokkerhaven (1940), ten noorden van Lelystad (1956) en ten noorden van Zeewolde (1967), zijn staande herdenkingstekens met speciaal voor het project geschreven gedichten te vinden van respectievelijk Remco CampertJan Wolkers en Marga Minco. De dichters lieten zich inspireren door het ontstaan, de natuur en de cultuur in de provincie. Het gedicht bepaalde de vormgeving van de sluitsteen. Koningin Beatrix heeft het kunstproject Dijkwacht op 26 september 1996 geopend door de literaire steen van Jan Wolkers te onthullen. Tijdens de feestelijke bijeenkomst werden alle gedichten voorgedragen. Het gedicht van Ed Hoornik werd voorgelezen door zijn weduwe, Mies Bouhuys.

Behalve de dichtregels hebben kunstenaars op de plekken waar de Flevolandse dijken gesloten zijn een brug geslagen tussen het oude en het nieuwe land. Geinspireerd door de cultuur van Urk ontwierp Annet Bult een tijdelijk kunstwerk van 96 x 130 meter groot, een lauwerkrans van zwarte korenbloemen in een bed van goudgele tarwe. De gewassen werden in april met behulp van de computer in de akker tussen de Westermeerdijk en het Urkerbos ingezaaid. Bult zag de kleur van de korenbloemen als het zwart van de rouw, "want iedereen op Urk heeft wel familie op zee verloren". De in het midden geplaatste versregel 'Vergane schepen rusten in mijn koren' ontleende Bult aan het gedicht van Ed Hoornik. Annet Bult onderstreepte met haar zaden de overwinning van de mens op de natuur, waar Flevoland een resultaat van is.

Ter herinnering aan de dijksluiting plaatste de gemeente Noordoostpolder in maart 2022 bij de sluitsteen een doorkijkpaneel met daarop een moment uit de ontstaansgeschiedenis van de Noordoostpolder dat niet meer in het landschap zichtbaar is. Op de glasplaat wordt met een tekening de dijksluiting zichtbaar gemaakt. Wie vanuit het juiste perspectief door het doorkijkpaneel kijkt, ziet het moment dat de burgemeesters van Urk en Lemmer elkaar boven het sluitgat op 3 oktober 1939 de hand gaven. Ook is publiek te zien dat even verderop vanaf de dijk en vanaf een schip toekijkt en juicht. Het doorkijkpaneel staat op de dijk, 7 meter 30 boven NAP.

In de zomer van 2022 zond Omroep Flevoland een 4-delige serie over de sluitstenen uit. Bekijk hier de aflevering 'Geen geld meer voor vierde sluitsteen'.

Schriftbeeldhouwer

Britt Nelemans (1951) houdt van jongs af aan van stenen en fossielen. Zij studeerde geologie, kwam in het onderwijs terecht maar putte daar geen voldoening uit. Toen heeft ze zich laten omscholen tot schriftbeeldhouwer of beeldhakker. Het liefst hakt zij vrije ontwerpen, maar in een gevelsteen kan zij ook haar ambities kwijt. Voor iedere steen maakt zij een ontwerp. De keuze van de letter is belangrijk. Vaak ontwerpt ze de letters zelf, haar vak zit eigenlijk tussen steenhouwer en typograaf in. Steen is eerlijk materiaal, je kan je als steenbeeldhouwer geen fout permitteren. Met beitel en hamer klopt zij de letter uit de steen. Voor elke steensoort is een andere beitel. Die komen uit Engeland, daar zijn nog veel letterhakkers. Britt Nelemans werkt met een rond kloppertje, dat vindt zij fijner werken dan een vierkante hamer.

Dichter

Eduard Jozef Antonie Marie (Ed) Hoornik werd op 9 maart 1910 in Den Haag Geboren. Na 3 jaar medicijnen gestudeerd te hebben voelde hij zich toch meer aangetrokken tot het schrijven. In 1936 debuteerde hij met de dichtbundel “het keerpunt”. Van 1933 tot 1942 was hij als journalist verbonden aan het ‘Algemeen Handelsblad’. In 1942 werd hij in verband met illegale praktijken gevangen genomen en bracht hij 3 jaar door in de concentratiekampen Buchenwald en Dachau. Na de oorlog was hij redacteur bij Vrij Nederland. Zijn werk kwam geheel in het teken te staan van de confrontatie met de dood, die hij tijdens de oorlog van nabij had meegemaakt. Ook het schuldcomplex, dat hij als overlevende had, is een terugkerend thema in zijn werk.

Ed Hoornik is twee maal getrouwd geweest. De tweede maal met de schrijfster Mies Bouhuys. Hij is vader van de romanschrijfster Eva Hoornik en schoonvader van J. Bernlef en dichter K. Schippers. Ed Hoornik gebruikte het pseudoniem Jan van Heusden.

Op 1 maart 1970 overleed Ed Hoornik op 59-jarige leeftijd in Amsterdam.

Kunstenaar

Annetta A.M. Bult werd op 13 november 1958 in Heiloo geboren. In 1985 studeerde zij af aan de Gerrit Rietveld Academie. Bult is landschapskunstenares en pleegt ingrepen in de openbare ruimte, waarbij de geschiedenis van de plek vertrekpunt is. Haar inzet is erop gericht een sterke betrokkenheid te creëren van de mens en zijn omgeving.