Gevelsteen met knipwerk van Jan de Knipper

Plaats: Urk

Locatie: Wijk 6-19

Kunstenaar: Jan Visscher alias Jan de Knipper

Materiaal: natuursteen

Jaar: 2024

Beschrijving:

Jan Visscher, tegenwoordig beter bekend als Jan of Jantje de Knipper, is op 14 januari 1855 op Urk geboren en werd op het eiland ook wel Jantjen de Marker genoemd omdat zijn grootvader van Marken kwam. Hij groeide op in een van de armste buurten van Urk. Jan Visscher is waarschijnlijk van 1860-1866 naar school gegaan en kwam in de klas bij meester Klaas Iedesz. Koffeman, die zeer bedreven was in de knipkunst. Hoewel het nergens beschreven staat, is het dus heel aannemelijk dat deze meester de knipkunst heeft overgebracht aan de kinderen in zijn klas. In ieder geval begon Jan Visscher al op jonge leeftijd met knippen. Later aan boord van een vissersboot zette hij tijdens windstiltes ook dikwijls de schaar in het papier, maar pas toen hij niet meer voer kreeg hij grotere bekendheid. In juni 1962 vertelde oud-wethouder K. Koffeman aan het Algemeen Dagblad dat Jan Visscher zijn mooiste knipsels naar Het Loo stuurde en dat koningin Wilhelmina daar zo blij mee was dat zij bij haar bezoek aan het eiland, op 24 juni 1922, Visscher een zilveren schaar cadeau gaf. Jan Visscher alias Jan de Knipper verkocht zijn prenten vaak voor een habbekrats aan toeristen die met de boot Urk aandeden. Ook kunstenaars uit zijn tijd kochten knipwerk van hem, zoals Wouter Ydo (1887-1965) uit Hoorn en portretschilder Georg Rueter (1875-1966) uit Amsterdam. In de jaren dertig reisde Wouter Ydo vaak naar Urk om er te schilderen en kocht destijds knipwerk van Jan de Knipper. George Rueter zag werk van Jan Visscher bij zijn plaatsgenoot, Jhr. Anton van Suchtelen van de Haare, die van 1898-1906 burgemeester van Urk was. Jan Visscher deed de burgemeester bij verschillende gelegenheden een werk cadeau. Van Suchtelen had tegen Reuter gezegd: "Als je hem een rijksdaalder stuurt, maakt hij er ook een voor je." Bron: De Telegraaf 22-10-1942. In juli 2020 keerde twee knipsels van Jan Visscher op Urk terug die uit de nalatenschap van Ydo kwamen. 

Jan Visscher alias Jan de Knipper zocht de onderwerpen voor zijn knipprenten veelal in eigen omgeving. Zo knipte hij vissersschepen, de hervormde kerk, de vuurtoren en het hotel van Urk, maar maakte ook tal van gelegenheidsprenten en prenten met bijbelteksten. Tijdens de restauratie van één van zijn werken werd ontdekt dat Visscher zijn knipwerk niet als één geheel knipte, maar samenstelde uit losse onderdelen die hij later op een ondergrond aan elkaar plakte. Jan Visscher stierf op 4 maart 1938 en werd op de begraafplaats bij het Kerkje aan de Zee begraven. Er was geen geld voor een grafsteen. Zoals zoveel grote kunstenaars is ook bij Jan Visscher alias Jan de Knipper pas na zijn dood de waardering voor zijn werk gekomen. Omdat Jan Visscher een belangrijke rol in de geschiedenis van Urk heeft gespeeld heeft de gemeente Urk in januari 2025 een gedenksteen op zijn graf geplaatst. 

In het oude dorp van Urk werd in april 2024 een gevelsteen aan de achterzijde van de woning Wijk 6-19 geplaatst, waarop een knipsel van Jan de Knipper is afgebeeld. Het knipwerk is door Weerstand Natuursteen op Urk in steen vereeuwigd. Om het werkstuk heeft Jan Visscher een randversiering van bladachtige uitsteeksels geknipt. Hierbinnen heeft hij tekstregels en een voorstelling met een botter geplakt. De tekst luidt: 

In de tekst gebruikte Jan Visscher grote en kleine letters door elkaar. Daardoor is niet zo makkelijk te lezen wat er staat. De regels lopen tot waar het niet meer verder kon. Achter iedere zin knipte hij een dikke punt. Als het eind van een zin overeenkwam met het eind van de geknipte regel sloot hij af met een op een kruisje gelijkend figuurtje, in dit geval wordt de tweede zin (derde regel) met een 'ankertje' afgesloten. Dat hij in de tekst hoofdletters en kleine letters door elkaar heen gebruikte heeft in de meeste gevallen te maken met de ideale vorm om uit te knippen. 

Onder de tekst is een schaduwbeeld van een zeilbotter onder vol zeil te zien. Aan de helmstok zit de schipper, op het voordek staat een hond. Op het grootzeil staat in afwijkende typografie het visserijnummer UK 202. Behalve een knipsel van de UK 88, dat Jan Visscher maakte als bedankje voor schipper Riekelt Romkes, heeft hij nooit een zeilschip van een herkenning voorzien. Het nummer UK 202 is waarschijnlijk op verzoek van de opdrachtgever van de gevelsteen aan het knipsel toegevoegd. Lege ruimtes vulde Jan Visscher op met grote stukken geknipt gebladerte (lover), zelfs als het een knipwerk van een botter op volle zee betrof. Wolken heeft hij nooit gebruikt, wel een enkele keer een zwerm meeuwen en heel vaak dobberende zwanen naast de boot, zoals hier ook het geval is.

De afbeelding op de gevelsteen is verheven gezandstraald. De verheven afbeelding werd gerealiseerd door het weghalen van de steen rondom de afbeelding waardoor de afbeelding zelf als het ware 'omhoog is gekomen'. De afbeelding voor de gevelsteen werd in de computer opgemaakt en vervolgens in een speciaal straalfolie (een soort plakplastic) voorgesneden. Dit geheel werd op de natuursteen vastgeplakt en de delen verwijderd die gezandstraald moesten worden. Vervolgens zijn de niet afgedekte delen rondom de afbeelding gezandstraald. Zandstralen is een techniek waarbij met hoge druk een mix van een straalmiddel en perslucht op een oppervlak wordt geblazen. Vroeger gebeurde dat met zand, maar tegenwoordig wordt een speciaal keramisch grit gebruikt dat minder slijtgevoelig is. 

Bronnen: Urcker Kronieken jaargang 2020 nr. 4, kunstenaar Jan de Knipper; knipperslexion.nl; facebook Weerstand Natuursteen; Simon Gerssen Weerstand Natuursteen.