Reliëf Titus Brandsma

Plaats: Nagele

Locatie: Ring 1

Kunstenaar: onbekend

Materiaal: terracotta

Jaar: na 1958

Beschrijving:

Ieder dorp in de Noordoostpolder kreeg drie lagere scholen, een openbare, een rooms-katholieke en een protestants-christelijke school. In Nagele werden in 1956 - 1957 drie vrijwel identieke scholen met overblijfruimte gebouwd naar ontwerp van de architecten Aldo van Eyck en Daniel van Ginkel. Per 1 januari 1957 kreeg het kerk- schoolbestuur van de parochie Verrijzenis des Heren Nagele - Espel -Tollebeek het terrein en de rooms-katholieke school in erfpacht. De school werd op zaterdag 25 januari 1958 officieel in gebruik genomen. Na de H. Mis in de noodkerk werd het schoolgebouw ingezegend door de eerw. heer Sanders, pastoor in Nagele. Tijdens de opening maakte pastoor Sanders bekend dat aan de school de naam Titus Brandsma verbonden was, om deze voor zijn verdiensten als Christen en als strijder voor de Katholieke zaak te eren. De Friese karmelietenpater, tevens hoogleraar, publicist en Nederlands verzetsstrijder werd als Anno Sjoerd Brandsma op 23 februari 1881 in het Friese gehucht Oegeklooster nabij Bolsward geboren als zoon van Titus Brandsma en Tjitsje Postma. Het gezin telde 6 kinderen, 2 jongens en 4 meisjes, waarvan er 5 kozen voor een eigen religieuze levensbestemming. Op elfjarige leeftijd vertrok Anno Brandsma uit Friesland om in Brabant het gymnasium van het Minderbroederklooster St. Antonius van Padua te bezoeken. In 1898 deed hij zijn intrede in het noviciaat van de paters Karmalieten in Boxmeer. Als kloosternaam nam hij de naam Titus aan, de naam van een leerling van de apostel Paulus en tevens de naam van zijn vader. Op 17 juni 1905 werd Titus Brandsma in de St. Janskathedraal in Den Bosch tot priester gewijd.

Pater Titus Brandsma werd in 1935 benoemd tot geestelijk adviseur van de R.K. journalisten vereniging. Als voorzitter van de Bond van Besturen voor het Rooms-katholieke Voorbereidend Hooger en Middelbaar Onderwijs hield Brandsma zich actief bezig met het katholiek onderwijs. Door zijn toedoen ontstond de eerste gemengde katholieke lagere school. Tijdens de Tweede Wereldoorlog verzette hij zich tegen de Duitse maatregel die gebood Joodse kinderen van katholieke scholen te verwijderen. Als geestelijk adviseur benaderde hij, namens aartsbisschop Johannes de Jong (1885-1955), alle katholieke dagbladen met de boodschap elke vorm van medewerking aan nationaal-socialistische propaganda te weigeren. Zijn verzet leidde ertoe dat hij op 19 januari 1942 door de Gestapo werd gearresteerd. Via de gevangenis in Scheveningen, kamp Amersfoort en de strafgevangenis van Kleef kwam hij tenslotte in concentratiekamp Dachau terecht. Na weken vol ontberingen en mishandelingen werd hij, uitgeput en doodziek, in het kamphospitaal opgenomen. Na enkele medische experimenten maakte een kamparts op 26 juli 1942 met een dodelijke injectie een einde aan zijn leven. Op 7 november 1985 werd hij als martelaar door paus Johannes Paulus II zalig verklaard. 

In de hal van de voormalige rooms-katholieke Titus Brandsmaschool aan de Ring 1 hangt een plaquette met een afbeelding van de naamgever van de school. Het reliëf is door de beeldhouwer in klei geboetseerd. Vervolgens is de kleiplastiek in een oven gebakken waardoor het steenhard is geworden. Als klei laag gestookt wordt noemen we het terracotta, het Italiaanse woord voor gebakken klei. Terracotta is ongeglazuurd aardewerk, waar geen water in doordringt. De terracotta plaquette is opgebouwd uit meerdere delen die na het bakproces samengevoegd werden. De kunstenaar maakte een halffiguur, in de beeldhouwkunst een afbeelding van het bovenlichaam, zodat de aandacht vooral uitgaat naar de gezichtsuitdrukking en de handen. Het lichaam steekt nauwelijks uit de achtergrond, terwijl het hoofd bijna vrij komt in de ruimte waardoor je er omheen kunt kijken. De beeldhouwer maakte het laag-reliëf ruimtelijk door overlapping. Daardoor ontstaan er licht- en schaduweffecten die de plasticiteit vergroten. De beeltenis van Titus Brandsma staat centraal in de compositie. Hij steekt voor een platte achtergrond van onregelmatig gevormde terracotta-segmenten uit. Hierin komen schuine lijnen samen achter het hoofd en de schouders waardoor de blik van de beschouwer getrokken wordt naar het belangrijkste onderdeel van het reliëf; het portret dat en face is uitgevoerd. Zijn gelaatsuitdrukking is ernstig maar ook een beetje droevig. Hij kijkt recht voor zich uit, de oogleden enigszins luikend, de mond gesloten en zijn wangen neergelaten. Brandsma is afgebeeld zoals hij was in zijn latere jaren, in zijn karakteristieke pose met bril en een pijp in zijn rechterhand. Zo liet hij zich vaak portretteren met de kruin van zijn hoofd fier omhoog, de kin wat ingetrokken en de borst vooruit. In zijn linkerhand heeft hij een boekrol die het Woord van God representeert. Brandsma is gekleed in zijn lijfrok de karmelieten pij, een bruine pij met om het middel een koord en daaroverheen een openvallende lange witte mantel met schouderstuk en kap. Aan de onderzijde van het reliëf bevindt zich een wimpel met de tekst "WAT GOD DOET IS GOED". Het kunstwerk is niet gesigneerd. Wie het reliëf gemaakt heeft is onbekend. De vormgeving doet denken aan de 14 kruiswegstaties in het Bonifatiuspark in Dokkum die de kunstenaar Jac. Maris op verzoek van Titus Brandsma vervaardigde. Maris maakte de staties in klei, sneed die in delen, bakte en glazuurde ze en zette ze tot slot weer in elkaar, net zoals het reliëf van Titus Brandsma in Nagele is vormgegeven.

In het bouwdossier is over de aanschaf van het kunstwerk niets terug te vinden. Ook in het archief van de Van Eyck Foundation is hierover niets bekend. Aldo van Eyck heeft zich bij het ontwerpen van de plattegronden van de scholen laten inspireren door de abstracte schilderijen van Piet Mondriaan. Van Eyck was meer gericht op kleur en materiaal dan op de toepassing van kunstvormen. In het oorspronkelijke plan lijkt er geen rekening gehouden te zijn met een kunstwerk omdat het reliëf niet is aangegeven op de bouwtekening en in de muur is geen uitsparing aangebracht. Voorzichtig kan geconcludeerd worden dat het realistische reliëf niet in het ontwerpprogramma past. Waar het schoolgebouw volgens geometrische structuren is vormgegeven wijkt de stijl van het wandkunstwerk te veel af. Daarnaast hadden de architecten van het Nieuwe Bouwen in 1927 in het manifest van de architectengroepen De 8 en Opbouw opgenomen geen ornamenten in hun architectuur toe te passen. Alles wijst erop dat het reliëf pas na de ingebruikname van de school een plekje in het gebouw heeft gekregen. Omdat het kunstwerk niet op een vooraf gedefinieerde plaats in het gebouw is aangebracht is het niet gerealiseerd in het kader van de percentageregeling beeldende kunst.

Op 1 augustus 2011 is de Titus Brandsmaschool samengevoegd met de openbare basisschool de Ringloop. De Titus Brandsmaschool verliet het gebouw en verhuisde naar Ring 17, maar de beeltenis van Titus Brandsma bleef in het schoolgebouw aan de Ring 1 achter. Het kunstwerk is wettelijk beschermd omdat het reliëf onderdeel uitmaakt van het schoolgebouw dat in 2010 door de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap is aangewezen als Rijksmonument vanwege de cultuurhistorische waarde omdat het ontwerp het 'Nieuwe Bouwen' van licht, lucht en ruimte in het onderwijs weerspiegelt.

Op 15 mei 2022 heeft Paus Franciscus hoogleraar en priester Titus Brandsma heilig verklaard.

Bronnen: Bouw- en kleurhistorisch onderzoek II, School Ring 1 Nagele, 2013 en Uitvoeringslab Nagele.