Gedenksteen Jan de Knipper

Plaats: Urk

Locatie: Monumentenlaan, kerkhof

Kunstenaar: Weerstand Natuursteen

Materiaal: natuursteen

Jaar: 2025

Beschrijving:

Op het kerkhof bij het Kerkje aan de Zee bevindt zich het graf van Jan Visscher, tegenwoordig beter bekend als Jan de Knipper. Jan Visscher werd op 14 januari 1855 op Urk geboren en werd op het eiland ook wel Jantjen de Marker genoemd omdat zijn grootvader van Marken kwam. Al op jeugdige leeftijd nam hij een keukenschaar ter hand om zich de knipkunst aan te leren. Jan werkte als knecht op vissersboten. Tijdens windstilten, als de bemanning weinig om handen had, zat hij met zijn groten schaar werkjes uit afvalpapier te knippen en bij thuiskomst ging dat werk door. Later bleef hij aan wal en werd knippen tot op hoge leeftijd zijn dagvulling. Op geheel eigen wijze wist Jan Visscher met zijn ruwe vissershanden en een schaar van 26 cm lang, botters te verbeelden compleet met tuigage en taferelen uit en het dagelijkse leven op Urk vaak voorzien van Bijbelse teksten. De meeste werkstukken waren omrand met bladachtige uitsteeksels, enkel en dubbelgevouwen geknipt als randversiering. Gebouwen knipte hij vaak alsof je er doorheen kon kijken. 

De knipwerkjes voorzag de laaggeletterde Jan Visscher van opschriften, een mengeling van hoofd- en kleine letters, druk- en schrijfletters met S-en die links en rechts om kronkelen. Soms schemerde het Urker dialect door in zijn opschriften, want zoals zoveel eilandbewoners gebruikte Jan de 'h' nogal eens op plaatsen waar dat volgens het ABN eigenlijk niet hoort. Zijn werkstukken waren niet als geheel geknipt. Hij stelde zijn knipsels samen uit gedeelten en plakte die daarna passend aan elkaar met stijfsellijm en als het nodig was op een achtergrond van grauw-bruin papier. Jan de Knipper verkocht zijn knipsels voor een habbekrats op de haven aan toeristen. Zij gingen aanvankelijk weg voor een dubbeltje (10 cent) of een kwartje (25 cent) en later voor een gulden of een daalder (ƒ 1,50). En de grote knipprenten verkocht hij voor een rijksdaalder (ƒ 2,50). 

Jan de Knipper is vooral bekend om zijn knipprenten van het Kerkje aan de Zee met de begraafplaats. De Hervormde kerk van Urk was zijn favoriete onderwerp. Die knipte hij meermalen van grote vellen zwart of gekleurd sitspapier die hij bestelde bij de Enkhuizer boekhandel Egmond en die de kapitein van het schip 'Insula' vervolgens voor hem mee nam naar Urk. Jan zat vaak ruim voor de dienst begon op zijn plaatsje in de kerk en nam het interieur in zich op. Jan Visscher maakte de kerk ‘doorzichtig’. Hij knipte de kerk als geraamte, zonder inventaris alleen de preekstoel zit vast. Het orgel, de stoelen, kroonluchters, gaslampen, het hangende scheepsmodel en de ramen, allemaal zijn ze los geknipt. En het kerkhof met hek, baarhuisje en boompjes rondom klapte hij neer in het platte vlak. De boompjes knipte Jan stuk voor stuk uit dubbelgevouwen papier. Ook voor het hekwerk vouwde hij zijn stukjes papier dubbel. Daarna plakte hij de onderdelen op de ondergrond aan elkaar tot één geheel. Het hoogtepunt in zijn carrière was de Zuiderzeevisserijtentoonstelling in 1930 in Enkhuizen, waar hij een demonstratie van zijn knipkunst gaf. Zijn laatste en ook grootste kerkprent van 91 bij 53 cm, die uit 122 onderdelen bestaat, maakte Jan in 1937 in opdracht van de Hervormde gemeente voor de nieuwe dominee Everinus van Wieringen (1907-1992). Daarin verwerkte hij het derde vers van Psalm 134 "Dat 's Heeren zegen op u daal", dat vaak werd gezongen bij een bevestiging. Hij plakte zijn naam en jaartal onderaan. "Geknipt door Jan Visser hout 83 jaar". Kort daarna stierf Jan Visscher op 4 maart 1938. Hij werd begraven in een familiegraf op het kerkhof van Urk. Voor een steen om zijn graf te markeren was geen geld.

Tijdens de raadsvergadering van 14 december 2023 had Krachtig Urk een motie ingediend waarin opgeroepen werd om het graf van Jan Visscher, met nummer 475, meer aandacht te geven. De motie werd unaniem aangenomen. Jan Visscher was de bekendste kunstenaar van Urk. Toch verwijst niets op zijn graf op het oude kerkhof, dat hij met 8 anderen deelt, naar Jantje de Knipper. Een kleine gedenksteen moet daar verandering in gaan brengen. De gemeente Urk heeft Weerstand Natuursteen opdracht gegeven om een naamsteen van 40 bij 60 centimeter te maken die past bij het historische karakter van de begraafplaats. Daarop moet Jans volledige naam, zijn bijnaam en geboorte- en sterfdatum komen. Ook wordt er een verwijzing naar het werk van Jan de Knipper in de steen verwerkt, bijvoorbeeld zijn schaar of één van zijn werken. De kosten worden voldaan uit het bestaande budget ‘’Consolidatie Begraafplaats’’.

De onthulling van de gedenksteen staat gepland voor medio februari 2025, wanneer Museum 't Oude Raadhuis weer open gaat na de wintersluiting. Op dat moment wordt er namelijk een nieuwe tentoonstelling over knipkunst geopend in het museum. 

Bronnen: Urcker Kronieken jaargang 2020 nr. 4, kunstenaar Jan de Knipper; knipperslexion.nl; urk.bestuurlijkeinformatie.nl; Omroep Flevoland.