De Golfslag
 "De Golfslag")
 "De Golfslag")
 "De Golfslag")
 "De Golfslag")
 "De Golfslag")
Plaats: Emmeloord
Locatie: Smedingplein 2
Architect: Abe Bonnema
materiaal: beton, glas, staal e.a.
Jaar: 1968 - 1970
Beschrijving:
Eén van de verworvenheden van de naoorlogse welvaartstaat was het bejaardentehuis, waar ouderen na een lang werkzaam leven werden gehuisvest en verzorgd. Aan het Smedingplein in Emmeloord staat De Golfslag, dat in opdracht van het Bestuur van de Stichting Verzorgingshuizen Noordoostpolder door architect Abe Bonnema ontworpen is. De eerste plannen voor de bouw van het bejaardentehuis dateren uit 1961. Op 24 november 1965 werd een gemeentelijke bestuurscommissie onder voorzitterschap van wethouder W.G. de Feyter benoemd, die op 9 januari 1966 door de gemeenteraad werd geïnstalleerd. De commissie bestond uit vertegenwoordigers van de gemeente Noordoostpolder, de diaconie van de Nederlands Hervormde Kerk, de stichting Gereformeerd Maatschappelijk werk, Rooms-Katholiek Caritas en de Vereniging Humanitas. De opdracht tot het maken van een ontwerp werd op 21 juli 1966 aan Bonnema verstrekt. Op 2 april 1968 vond in hotel 't Voorhuys in Emmeloord de onderhandse aanbesteding plaats. De laagste inschrijver was N.V. Moes uit Kampen voor ƒ 2.417.300,-, de hoogste Fa. A. de Kloe uit Groningen voor ƒ 2.501.000,-. De gunning ging naar N.V. Moes. De eerste paal werd op 17 juni 1968 geslagen. In 1968 werd de totale bouw van het verzorgingshuis begroot op ƒ 4.962.940,-. De uiteindelijke bouwkosten kwamen op ƒ 6.281.722,- uit, onder andere omdat in de tussentijd de BTW (belasting over toegevoegde waarde) werd ingevoerd.
De Golfslag is een, op een rechthoekig grondplan gebouwd complex met 138 appartementen, 120 eenpersoons en 18 tweepersoons kamers, 2 ziekenkamers, 1 seperatiekamer, 5 kamers voor hulpbehoevenden en 3 logeerkamers, verdeeld over zes woonlagen die op betonnen kolommen werden geplaatst. Tussen de kolommen bevonden zich de ondersteunende functies zoals de keuken, kantoren en de gemeenschappelijke ruimtes. Architect Bonnema had de bovenbouw van dit verzorgingshuis bewust "op poten" gezet om visueel en constructief een duidelijke scheiding te bereiken tussen de twee eenheden waaruit het gebouw bestaat. De balkons bevinden zich aan de zuidgevel. Aan de noordzijde liggen de gangen. De gevels hebben hier horizontale raamstroken onderbroken door enkele glazen doosjes die uit de gevel steken. De Golfslag wordt ontsloten door een volume met trappenhuis en liften dat uit de gevel steekt. Op het platte dak staat een opbouw met overstekend golvend dak, dat herinnert aan de voormalige zee. Haaks op het gebouw staat een eenlaags entreegebouw onder plat dak met recreatiezaal. Door het gebruik van betonelementen en het sterk verticale karakter heeft De Golfslag een krachtig en solide voorkomen.
De naam Golfslag is bedacht door mevouw Born, een lid van de bestuurscommissie en verwijst niet alleen naar de karakteristiek overstekende golvende opbouw, ook de dynamiek van de polder moet daarin tot uitdrukking komen. Daarnaast dient de naam ook om de bewoners eraan te herinneren dat zij in beweging moeten blijven. De Golfslag werd tussen 1 oktober en half december 1970 in gebruik genomen. Op 3 februari 1971 werd het verzorgingshuis officieel geopend door minister Wim Schut van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening. Kort na de opening brak in de vroege morgen van 18 april brand uit, die vermoedelijk veroorzaakt was door kortsluiting in de recreatieruimte. Omdat de stroom vanwege de bluswerkzaamheden uit voorzorg uitgeschakeld was, werden de bewoners via de trap geëvacueerd. De naar buiten gebouwde lift- en trappenhal bewees haar nut als nooduitgang. De los van de bovenbouw staande zuidwestelijke vleugel met daarin het keukencomplex, de administratieruimten, recreatiezaal en dienstvertrekken, werd volledig verwoest. De oostelijke dienstvleugel en het eigenlijke verzorgingshuis bleven gespaard, Nadat noodvoorzieningen waren getroffen konden de bewoners op 3 mei weer terugkeren naar hun kamers. De schade bedroeg 2,5 miljoen gulden.
Eind augustus werd de herbouw van het door brand verwoeste deel van De Golfslag afgerond. Ter gelegenheid van dit feit bood de Vereniging De Lange Nering, waar Bernard Geurtzen voorzitter van was, voor in de centrale ruimte een keramisch wandreliëf aan dat gemaakt was door de keramist Joop Puntman (1934-2013). Dit cadeau werd niet alleen door het bestuur maar ook door de bewoners bijzonder op prijs gesteld omdat het toch wel moderne kunstwerk herkenbare vormen had. Het reliëf verwijst naar de inpoldering van de Noordoostpolder. In het midden van de voorstelling staat een man, met zijn in laarzen gestoken voeten, in het golvende water waarin vissen zwemmen. Met zijn rechterhand trekt hij een vol visnet uit het water en in zijn linkerhand houdt hij koren vast. Achter hem herinnert een zeilboot aan het Zuiderzee verleden terwijl voor hem een vogel over het nieuwe land vliegt. Deze vogel komt vaker terug in de wandkunstwerken van Puntman, zoals in het reliëf van Willem Barentsz uit 1970 op de gevel van een schoolgebouw in Nijmegen. Het kunstwerk is in zwartbakkende fijne chamotte geboetseerd. Na een droogtijd is het reliëf geglazuurd en vervolgens door pottenbakkerij 'Het Ambacht Haalderen' bij ongeveer 1100 graden Celsius gebakken. De matte glazuur verfraait de voorstelling niet alleen maar maakt het keramiek ook waterdicht en beschermt het tegen invloeden van buitenaf.
Foto gemaakt in 1979 door J. Portuyt. Bron: Collectie Nederland, Batavialand collecties.In de jaren '90 van de twintigste eeuw voldeed het verzorgingshuis niet meer aan de eisen van de tijd. De commissie verzorgingshuizen van de gemeente Noordoostpolder en de Stichting Bouw Bejaardenhuizen (SBB) vonden renovatie te duur. In 1994 maakte de SBB bekend dat zij De Golfslag wilde slopen om op dezelfde plek nieuwbouw te plegen. De rechtbank in Leeuwarden verleende toestemming voor de sloop. Architect Abe Bonnema tekende hiertegen beroep aan. Hij wilde het gebouw koste wat het kost behouden. "Het zou een historische vergissing zijn om dit gebouw te slopen. De Golfslag is een belangrijk onderdeel van de architectuurgeschiedenis van Emmeloord en Noordoostpolder. Dat moet je behouden". Bovendien heeft het gebouw voor de architect een grote historische waarde. "Dit was het eerste verzorgingstehuis voor de eerste bewoners van de Noordoostpolder".
Bonnema beriep zich op artikel 25 van de auteurswet. De architect nam het standpunt in, dat een auteursrechtelijk beschermd gebouw alleen gesloopt kan worden als er sprake is van bouwvalligheid of onbruikbaarheid. De eigenaar is volgens hem verplicht om alles te doen wat nodig is om het in stand te houden. Het gerechtshof in Leeuwarden stelde hem op 17 maart 1997 in hoger beroep in het gelijk. Het Hof liet het antwoord op de vraag of sloop de eer of goede naam van een architect kan schaden ervan afhangen of de eigenaar van het gebouw een goede reden voor sloop heeft. Vernietiging van een auteursrechtelijk beschermd werk is kwetsender voor de maker ervan naarmate zij minder voor de hand ligt. Daardoor zal door derden immers gedacht worden dat de waarde van het ontwerp maar een onbelangrijke rol heeft gespeeld bij de beslissing tot sloop. De reden die SBB voor sloop aanvoerde, waren wel van financiële en functionele aard, maar met, zo zei het Hof, een renovatie zou dezelfde doelstelling verwezenlijkt kunnen worden, zodat het karakteristieke gebouw behouden zou blijven. De stichting had in eerste instantie wel beweerd dat renovatie van De Golfslag vier miljoen gulden meer zou kosten dan sloop en nieuwbouw, maar voor het Hof moest zij erkennen dat renovatie wel wat minder hoefde te kosten. De Leeuwardense raadsheren waren daarom van mening, dat sloop misschien wel voordelen voor de stichting had, maar dat die niet zo groot waren dat het belang van de maker bij de instandhouding ervan daarvoor moest wijken. Bij de daarop volgende vernietiging van het vonnis van de rechtbank maakten zij wel het voorbehoud dat hun beslissing over dit auteursrecht anders zou kunnen uitvallen als zou komen vast te staan dat de aan renovatie verbonden bezwaren zo groot zouden zijn, dat een auteursrechtelijk nadeel van de architect "niet te duchten is". Bron: Cobouw.nl
Uiteindelijk werd besloten verzorgingshuis De Golfslag te sluiten. In het voorjaar van 2015 verlieten de laatste bewoners het tehuis. Eind 2016 werd het gebouw verkocht en vervolgens doorverkocht. Het was de bedoeling dat het gebouw tot een appartementencomplex met ruim 60 huurwoningen omgebouwd zou worden. De eigenaren konden het echter niet eens worden met de gemeente over hun woonplan voor jongeren. Al die tijd stond het gestripte gebouw leeg. Eind oktober 2019 ging de Golfslag opnieuw in de verkoop.
In de vroege ochtend van 21 december 2019 brak er voor de tweede keer in de geschiedenis van De Golfslag brand uit. De vlammen sloegen uit het achterste gedeelte van de benedenverdieping. Al snel gaf de brandweer het sein 'zeer grote brand'. De brand bleef uiteindelijk beperkt tot de benedenverdieping, omdat de brandweerlieden bij de hoofdingang nog een binnenaanval konden doen, waardoor de brand het trappenhuis niet bereikte. Een deel van de onderbouw moest gesloopt worden om het vuur te kunnen blussen. Het wandkunstwerk dat in de voormalige recreatiezaal hing bleef behouden, want dat lag tijdens de brand elders in de polder opgeslagen.
Op 5 juni 2020 is De Golfslag verkocht aan projectontwikkelaar Accretio Aedificium uit Zwolle die het pand wil opknappen en er woningen voor verschillende doelgroepen in wil ontwikkelen. Vrijdag 22 januari 2021 ondertekenden wethouder Marian Uitdewilligen en de projectwikkelaar de exploitatieovereenkomst waarmee het formele startschot voor de herontwikkeling van De Golfslag werd gegeven. Eind 2022 startte de renovatiewerkzaamheden. Door lekkage bij de voegen in galerijvloeren was de draagconstructie aangetast waardoor betonschade was ontstaan. Deze betonschade werd eerst hersteld waarna de dilatatievoegen aan de bovenkant opnieuw zijn afgedicht. Daarna zijn alle hemelwaterafvoerputten vervangen door nieuwe en aansluitend zijn de galerijvloeren voorzien van een beschermende coating. Als laatste is er een nieuwe verflaag aangebracht op de overige betondelen. In het gebouw, dat een oppervlakte heeft van 8.450 m², zijn 106 reguliere- en zorgappartementen voor jong en oud gerealiseerd. Op de begane grond bevinden zich 38 zorgwoningen en een buurthuis van circa 150 m². De nieuw- en herbouw van de plint, naar ontwerp van VersteghHofman Architecten, is opnieuw vormgegeven en volgt de contouren van de oorspronkelijke bebouwing. Op de 6 verdiepingen daarboven zijn 68 appartementen in het segment duurdere sociale huur en vrije sector huur gerealiseerd. Verdeeld over de verdiepingen zijn er 24 daarvan bestemd voor ouderen die langer thuis willen blijven wonen. In de plint zijn bergingen ten behoeve van de appartementen gerealiseerd. Van de buitenkant is het karakteristieke pand nauwelijks veranderd, de hoofdstructuur en strakke lijnen van het oorspronkelijk ontwerp zijn bij de transformatie gerespecteerd. In november 2023 betrekken de eerste bewoners hun appartement. De officiële opening van het gerenoveerde voormalige verzorgingshuis staat gepland voor januari 2024.
In december 2022 werd bekend dat de plaatsnaam 'emmeloord' op de oostelijke gevel van De Golfslag terug zal keren. De nieuwe eigenaar had voor de verbouwing de letters tijdelijk laten verwijderen. Bij de cultuurhistorische analyse bleken de letters aan het pand van grote waarde. Daarom heeft de gemeente de letters in bruikleen genomen en € 10.000,- uitgetrokken om de tekst aan de gevel te herstellen. Het college van B&W wil dat de tekst behouden blijft omdat het een herkenningspunt is. De € 10.000,- komt uit het gemeentelijk energiebudget. Uit die pot wordt ook geld gehaald voor het verlichten met ledverlichting, het onderhoud en vervanging mochten de letters versleten zijn. De letters zijn op 10 november 2023 weer op de gevel van De Golfslag geplaatst.
Op basis van hetzelfde ontwerp is in 1971 in Goor verzorgingshuis de Stoevelaar in gebruik genomen. De Stroevelaar is in spiegelbeeld uitgevoerd en identiek aan De Golfslag, met uitzondering van de golvende opbouw die hier vervangen is door wiebervormige dakelementen, Alhoewel De Stroevelaar bouwkundig in uitstekende staat verkeerd, goed onderhouden is en nog volop in gebruik, wordt het desondanks vervangen door zorgnieuwbouw. De sloop is voorzien in 2025. Dit lot is De Golfslag bewaard gebleven. Door de transformatie van het gebouw is in Emmeloord een belangrijk Post 65 monument bewaard gebleven, een monument uit de periode 1965 - 1990,
Bronnen: De Noordoostpolder, Omroep Flevoland en Heemschut.
Architect
Abe Bonnema is op 6 december 1906 in het Friese Stiens geboren. Hij trad in de voetsporen van zijn vader die bouwkundige was. Na zijn opleiding aan de Technische Universiteit in Delft richtte hij in 1957 zijn eigen architectenbureau op. Bonnema bouwde zijn eigen woonhuis met kantoor in Hardegarijp. De tuin werd ontworpen door Mien Ruys, die ook aan andere projecten van Bonnema meewerkte. Het gebouw uit 1961 is tegenwoordig een rijksmonument.
In het begin van zijn loopbaan hield Bonnema zich vooral bezig met woningbouwprojecten. Hij haalde het Franse gietbouwsysteem Outinord, dit is het bouwen met beton dat op de bouwplek zelf gestort wordt, naar Nederland. Door dit innovatieve bouwsysteem kon er 3x sneller gebouwd worden ten opzichte van de traditionele methode. In de laatste twintig jaar voor zijn dood bouwde Bonnema vooral grote kantoorgebouwen. In 1999 wist hij via een rechtzaak een gebouw van hemzelf, De Golfslag in Emmeloord, te behoeden voor sloop. Bonnema beweerde dat renovatie goedkoper was en ondersteunde zijn argumenten met de wetgeving voor auteursrechten. Hiermee was hij de eerste architect die juridische aanspraak heeft gemaakt op het beeldrecht van een gebouw.
Abe Bonnenema is onder andere bekend geworden met het ontwerp van het toendertijd hoogste kantoorgebouw van Nederland, het kantoor van Nationale Nederlanden in Rotterdam (151 m). Daarnaast is hij bekend van de 114,6 m hoge Achmea toren in Leeuwarden, het 92 m hoge hoofdkantoor van Interpolis in Tilburg, het Cascadecomplex in Groningen en de Sociale Verzekeringsbank in Amstelveen. Andere bekende gebouwen zijn de huisvuilcentrale in Alkmaar, het gebouw van de Belastingdienst in Amsterdam en de woontorens bij het Drinkwaterleidingterrein in Rotterdam. Daarnaast heeft Bonnema een aantal ziekenhuizen ontworpen, zoals in Boxmeer en Sittard en twee idendieke bejaardentehuizen waarvan er één in Emmeloord staat en het spiegelbeeld in Goor. Bonnema won verscheidene architectuurprijzen.
Ir. Abe Bonnema overleed op 9 augustus 2001 op de leeftijd van 74 jaar. Hij was ongeneeslijk ziek. Om het gedachtegoed van de Friese architect in ere te houden is een naar hem vernoemde architectuurprijs ingesteld. De Abe Bonnema Prijs voor Jonge Architecten bestaat uit twee prijzen: de Abe Bonnema Prijs voor Jonge Architecten en de Abe Bonnema Aanmoedigingsprijs.