Pier+Horizon

Plaats: Kraggenburg

Locatie: Kadoelerweg

Kunstenaar: Paul de Kort

Materiaal: hout, staal, wilgentenen, riet

Jaar: 2016

Beschrijving:

Op 28 juli 2016 zijn in het gebied tussen de Kadoelerweg en het Zwarte Meer bij Kraggenburg de werkzaamheden gestart voor de realisatie van het landschapskunstwerk 'Pier+Horizon' van Paul de Kort dat 7 oktober 2016 officieel onthuld werd door gedeputeerde Michiel Rijsberman en de voorzitter van Natuurmonumenten, Hans Wijers. Paul de Kort won met zijn inzending een door de provincie Flevoland en gemeente Noordoostpolder uitgeschreven ontwerpopdracht. In 'Pier+Horizon' weet de kunstenaar op bijzondere wijze een verbinding te leggen tussen de geschiedenis van de locatie, het huidige gebruik van het meer als natuurgebied en de geschiedenis van de beeldende kunst en Land Art in het bijzonder.

Paul de Kort liet zich voor zijn ontwerp inspireren door de twee strekdammen die in het verleden naar de lichtwachterswoning Oud-Kraggenburg liepen, de 'kraggen' die als basis voor de dammen dienden en de centrale-plaatsentheorie van de Duitse geograaf Walter Christaller. Hij ontwikkelde in 1933 een theorie die inzicht geeft in de wijze waarop nederzettingen met verschillende maten van centraliteit ten opzichte van elkaar verspreid liggen. Bij de drooglegging van de Noordoostpolder besloot de Directie om het model van Christaller in de praktijk te brengen. Dat leidde tot een ruimtelijke inrichting waarbij Emmeloord de centrumfunctie verwierf met in een ring daaromheen tien kleinere dorpen op zeven tot negen kilometer van elkaar (fietsafstand). De vorm van de polder tekent zich hierdoor heel duidelijk af als een geometrische veelhoek in het IJsselmeer. Tevens is Paul de Kort geinspireerd door het landschapskunstwerk 'Spiral Jetty', een 4 m brede en 457 m lange dam van stenen in de vorm van een spiraal, die de Amerikaanse kunstenaar Robert Smithson in 1970 in het Great Salt Lake in Utah maakte. Met de titel 'Pier+Horizon' verwijst de Kort naar Piet Mondriaans serie 'Pier en Oceaan' uit 1914/15, waarop de paalhoofden voor de kust van het Zeeuwse kunstenaarsdorp Domburg te zien zijn.

Een aantal redenen voor de stuurgroep, bestaande uit gedeputeerde Jaap Lodders, wethouder Paul Vermeulen en adviseurs op het gebied van landschapskunst, om te kiezen voor het ontwerp van Paul de Kort. Zo komt de Noordoostpolder als ontwerp, in de vorm van het kunstwerk terug. De verwijzing naar de cultuurhistorie van Kraggenburg en specifiek de strekdam zit in de materiaalkeuze. Bovendien heeft de kunstenaar zich laten inspireren door één van de grondleggers van de Landart Robert Smithson, waardoor het zevende werk aansluit op de overige zes landschapskunstwerken, die de provincie rijk is. Verder is het snijvlak tussen cultuur en natuur in dit werk optimaal. Ondanks de stringente wet- en regelgeving en rekening houdend met natuurontwikkelingen door Natuurmonumenten, is het de kunstenaar gelukt met een ontwerp te komen met een unieke inbreng op de flora en fauna aldaar.

Bij het maken van het schetsontwerp voerde Paul de Kort veel gesprekken met de belanghebbenden van het gebied waar het kunstwerk moest komen, Rijkswaterstaat, het waterschap, de provincie, Natuurmonumenten en de gemeente. Deze leverde soms een belangrijke bijdrage in het ontwikkelproces. Zo hoorde hij van zijn contactpersoon bij Natuurmonumenten het verhaal dat van de voormalige strekdam naar Oud Kraggenburg nog steeds resten op de bodem van het Zwarte Meer liggen. Het kunstwerk brengt de strekdam tussen de voormalige lichtwachterswoning en de dijk weer terug in beeld. Voor 'Pier+Horizon' is in de oorspronkelijke lengterichting een nieuwe pier in de vorm van een 135 m lang vlonderpad aangelegd. In het verlengde van deze pier steekt bij normaal waterpeil (0,20 - 0,40 m onder NAP) het restant van de oorspronkelijke strekdam boven het water uit. Het aanvankelijke idee om de oorspronkelijke strekdam van stortsteen gedeeltelijk te herstellen bleek vanwege natuureisen niet mogelijk. In de buurt bestaan rietkragen waarin beschermde vogels zoals de grote karekiet nestelt en daarvoor hebben deze rietkragen een bepaalde golfslag nodig. Daarom heeft De Kort het ontwerp aangepast in een steiger op palen die net boven het water ligt, zodat de golven er onder door kunnen. Rondom de steiger is een stelsel van 26 dunne en dikke stalen palen geplaatst volgens het model van Christaller, minder dan de 48 die De Kort aanvankelijk geschetst had. Aan ongeveer de helft van de palen, die 10 m diep in de bodem van het Zwarte Meer geslagen zijn en waarvan de kop zo'n 3 m boven N.A.P. uitsteekt, zijn drijvende vegetatiematten (kraggen) bevestigd. Het bedrijf Van Schaik V.O.F. uit Ingen, dat zinkstukken maakt voor dammen en dijken, heeft de 2 m brede en 20 m lange kraggen gebouwd. De 15 drijvende vegetatiematten, die van wilgentenen gemaakt zijn, liggen in een stalen frame dat aan één korte zijde door middel van een draaimechaniek aan een paal verankerd is zodat de krag 360° ten opzichten van het ankerpunt kan draaien. 

Eenzaam op de smalle en lange pier, opgenomen door de weidsheid van het Zwarte Meer en omringd door het gigantische veld van kraggen, kan een ervaring worden opgeroepen die in de kunstfilosofie wel wordt omschreven met het begrip, het sublieme, zoals Paul de Kort het zelf verwoordt. Het sublieme is wat verbijsterend, schrikbarend, raadselachtig is en tegelijk voor inzicht, helderheid en verrukking zorgt. Het sublieme is een begrip dat verwijst naar het onbevattelijke van dat wat groots is, dat wat je van je stuk brengt omdat je er door gefascineerd bent zonder dat je echt begrijpt wat je ziet. De geschiedenis van het landschap, de natuur en de romantische landschapsbeleving worden in 'Pier+Horizon' met elkaar verbonden.

De stroming en de wind zullen bepalen hoe de kraggen in het water liggen. De kraggen fungeren als een soort windwijzer. Soms 'wijzen' ze naar het land, soms naar het water. Verder bepalen de seizoenen hoe het kunstwerk eruitziet. Hierover zegt Paul de Kort: “Rond half acht in de ochtend staat de zon altijd in één lijn met de strekdam. Van half februari tot half oktober staat de zon rond die tijd boven de horizon, maar in de wintermaanden, tussen half oktober en half februari schemert het boven het Zwarte Meer en rond de kortste dag is het hier nog donker". Integraal onderdeel van het kunstwerk, wordt een webcam die elke ochtend rond half acht een foto maakt die op de website pierplushorizon.nl te bekijken is. In een jaar levert de webcam een bijzondere time-lapse op van 365 foto's. Zo zal het project ook voor bezoekers op afstand te volgen zijn. Om de rust van de overwinterende watervogels te waarborgen is de steiger van oktober tot april niet toegankelijk voor publiek.

Het kunstwerk heeft € 370.000,- gekost. De provincie verstrekte een subsidie van € 185.000,-. Behalve de provincie betaalden ook de gemeente Noordoostpolder (€ 60.000,-), Prins Bernard Cultuurfonds (€ 50.000,-) en Bouwfonds Cultuurfonds (€ 40.000,-) mee. De overige € 35.000,- werden bekostigd uit andere fondsen en door sponsors. De gemeente Noordoostpolder betaalde het bedrag voor het landschapskunstwerk uit de reserve kunstopdrachten Noordoostpolder, die tot en met 2011 jaarlijks gevoed werd vanuit de algemene reserve Grondexploitatie. 

Twee jaar na de oplevering raakte Pier+Horizon door toedoen van twee stormen op 3 en 18 januari 2018 zwaar beschadigd en leverde een gevaar op voor de scheepvaart. Een aantal drijvende matten, 'de kraggen', kwamen door de harde wind los en moesten opnieuw vastgemaakt worden; de koppelingen werden versterkt. Kosten € 40.000,-. De gemeente Noordoostpolder was toen al sceptisch over het landschapskunstwerk. Zo was onderschat hoeveel onderhoud 'Pier+Horizon' nodig heeft nu het wordt blootgesteld aan de natuur. De gemeente had al meer geld in het kunstwerk gestoken dan was afgesproken en kon niet zeggen hoelang ze nog geld in het landschapskunstwerk bleven investeren. 

In 2022 was het weer raak. De storm Eunice, die op 18 februari over Nederland raasde, beschadigde het landschapskunstwerk ernstig. Een deel van het bovendek van de pier kwam los van de dragende constructie en verdween in het water. Ook een aantal kraggen raakten door de storm op drift. Kunstenaar Paul de Kort constateerde dit zelf via de webcam die op het kunstwerk gericht staat. "Het wordt misschien tijd om over een ingrijpende oplossing na te denken. Ik wil dit niet nog een keer meemaken" schreef De Kort in een Facebookbericht. Omdat de kracht van water en wind op deze plek sterker is dan aanvankelijk berekend was en de kans dat dit in de toekomst weer zal gebeuren goed denkbaar is, besloot de gemeente in overleg met de kunstenaar het kunstwerk niet meer in zijn oorspronkelijke vorm terug te brengen. "We hebben helaas moeten constateren dat de natuurkrachten te sterk zijn voor dit landschapskunstwerk. We geven geen extra geld meer uit aan het onderhoud van het kunstwerk, maar we zorgen ervoor dat de contouren en de essentie van Pier+Horizon zichtbaar en beleefbaar blijven" aldus wethouder Wiemer Haagsma. Paul de Kort sloot zich daar bij aan: "Het zegt misschien ook iets over deze tijd van klimaatverandering. Als ik er zo naar kijk kan Pier+Horizon in een ‘2e leven’ nog een extra boodschap uitdragen". Het kunstwerk krijgt een nieuwe vorm. Uit veiligheidsoverwegingen werd het beloopbare dek van de pier weggehaald. De jukken, waarop het dek rustte, de pier op het land en een kleine uitloop in het water zijn behouden gebleven en houden de lijn van de voormalige krib in herinnering. Samen met de kunstenaar zoekt de gemeente Noordoostpolder naar een alternatief daarvoor. De contouren en essentie blijven zichtbaar. Paul de Kort: "Mijn oorspronkelijke visioen: het ritme van de verticale en horizontale lijnen op het water, de beweging op de wind en de stroming, de sublieme ervaring om even los van de oever te zijn en omringd door het water, ‘de ode aan de horizon’, dat blijft". Landschapskunst krijgt vanuit de aard der zaak vaker te maken met natuurlijke tegenslagen. Kunstwerken zijn uiteindelijk altijd prototypen, unica die vaak de grenzen opzoeken van wat technisch kan. Maar aanpassing, verandering en groei horen ook bij landschapskunst. 

Na de storm werden de drijvende vegetatiematten verwijderd. Als proef legde Paul de Kort vervolgens 3 boomstammen van larix in het water. Daaruit bleek dat de stammen veel minder kracht zetten op de palen van het kunstwerk. De Kort maakte een nieuw stormbestendig ontwerp waarin de 15 drijvende kraggen vervangen zijn door 30 boomstammen die door middel van touw aan de palen gekoppeld worden en, net als de kraggen, zullen meedraaien met de wind en stroming. In het nieuwe ontwerp wordt de oorspronkelijk 135 m lange pier teruggebracht tot 30 m, het andere deel verdwijnt in het water. De kunstenaar schat dat het herstel zo'n 30.000 tot 40.000 euro gaat kosten. Dat moet door fondsen worden betaald omdat de gemeente Noordoostpolder geen geld meer in Pier+Horizon wil steken. De Kort hoopt begin 2024 meer duidelijkheid te krijgen over de fondsen. Dan kan het kunstwerk in de zomer van 2024 hersteld worden. Paul de Kort vindt dat Pier+Horizon 2.0 eigenlijk nog mooier wordt dan het in de originele vorm was. Bron: Omroep Flevoland

Zie ook: Paul de Kort of bekijk hier de documentairefilm van Barend Hazeleger, 'Pier+Horizon de geest van de plek' of bekijk op Omroep Flevoland: Varen tussen een bijzondere geschiedenis

Kunstenaar

Paul de Kort is in 1961 in Den Helder geboren. De Kort studeerde van 1979 tot 1984 aan het Mollerinstituut in Tilburg. In 1985 ging hij naar de Academie voor Beeldende Vorming in Utrecht en tussen 1987 en 1988 rondde hij zijn opleiding af aan de Rijksacademie van beeldende kunsten in Amsterdam. Sindsdien heeft Paul de Kort zich ontwikkeld tot een kunstenaar die zich met name bezig houdt met monumentale landschapskunst. Voor De Kort bestaat er een fundamenteel onderscheid tussen land-art en landschapskunst. Land-art is de kunsthistorische periode uit de jaren zeventig, waarin de pioniers op dit gebied het idee hadden dat het landschap een leeg doek was waarop ze een kunstwerk konden maken. Landschapskunst daarentegen is het landschap lezen en daar iets aan toevoegen, waardoor de karakteristieken duidelijker, mooier of beter worden. 

Sinds het begin van de jaren negentig heeft De Kort meer dan twintig kunstuitingen in het Nederlandse landschap verwezenlijkt. Het gemeenschappelijke kenmerk is de aandacht voor het verleden. De Kort laat zich inspireren door historische kaarten, die aangeven hoe het landschap er vroeger uitzag. In 2008 verwierf hij bekendheid met het kunstwerk 'Wassende Maan' in de Biesbosch.

In een interview vertelt hij: "Het Nederlandse landschap is over de eeuwen bewerkt door vele generaties van plannenmakers, ingenieurs, waterbouwers, veldheren en boeren. Mijn fascinatie ligt bij die sporen van menselijke activiteiten die hun functie hebben verloren, maar als ‘littekens’ nog zichtbaar zijn in het landschap. Het zijn heel vaak deze sporen die wij nu als ruimtelijke kwaliteit koesteren. Voor een ‘goede verstaander’ vertelt het landschap veel boeiende verhalen die ín, onder en achter het zichtbare landschap verborgen liggen. Met mijn kunst wil ik zo’n goede verstaander zijn. Ik wil geraakt worden door wat ik heb leren zien en wat ik ben gaan begrijpen, zodat ik de argeloze passant op de schouder kan tikken om te zeggen; Kijk dan, daar! zodat steeds meer mensen het landschap gaan verstaan… want goede verstaanders zijn meer betrokken". In een ander interview zegt hij: "Ik denk bij mijn werk vanuit het landschap. Wat is de geschiedenis ervan? Wat gebeurt er? Dat vertaal ik vervolgens naar een werk, dat aansluit bij dat landschap. Landschapskunst kan kijken naar het landschap veranderen in zien van het landschap”. 

Paul de Kort exposeerde van 18 mei t/m 15 oktober 2003 in Nagele tijdens de buitenexpositie 'Tijd en Transformatie' het kunstwerk GRID'N'GROPE waarbij 48 helderblauwe kunststof kruizen volgens een streng raster in de Nagelervaart dreven. De kruizen waren in een vierkant verankerd in de bodem. Als de wind vat op ze kreeg, dobberden de kruizen schots en scheef door elkaar, maar keerde uiteindelijk toch altijd weer terug in het oorspronkelijk grid.