Windwijzer Poldertoren

Windwijzer Poldertoren
Windwijzer Poldertoren Windwijzer Poldertoren Windwijzer Poldertoren

Plaats: Emmeloord

Locatie: Deel

Kunstenaar: Koninklijke Klokkengieterij B. Eijsbouts

Materiaal: koper en bladgoud

Jaar: 1959


Beschrijving:

Boven op de Poldertoren staat een windwijzer, ook wel windvaan genoemd, een instrument om de windrichting te bepalen. Als materiaal voor een windwijzer wordt bij voorkeur roodkoper gebruikt. De voordelen zijn dat het niet door roest wordt aangetast en gemakkelijk te bewerken is. De soepelheid van het materiaal bepaalt in sterke mate welke vorm de windwijzer kan krijgen. Voor op de Poldertoren werd gekozen voor een windwijzer in de vorm van een koggeschip omdat dit scheepstype in de middeleeuwen met handelswaar op de Zuiderzee gevaren heeft. Een kogge was een zeegaand vrachtschip met hoge voor- en achterkant, die bekroond waren met kantelen. Een ander kenmerk is dat de scheepsromp overnaads gebouwd is. De tuigage bestond uit een zware midscheepse mast die een vierkant razeil droeg en daarboven een kraaiennest. Het eerste scheepswrak van een kogge in de Noordoostpolder werd in februari 1944 ten zuiden van Kuinre en ten oosten van Blokzijl gevonden op kavel NM107, vandaar de naam Kogge NM107. 

In het oorspronkelijke ontwerp van de Poldertoren was niet voorzien in een windwijzer. Tijdens de bouw ontstond in de bouwcommissie een discussie over het dak van de toren. Men vond dat het door de architecten voorgestelde dak met een dakhelling van 30° niet goed zichtbaar zou zijn vanaf de grond. Na veel discussie kwam de heer A.D. van Eck met het idee om de Poldertoren te bekronen met een windwijzer in de vorm van een kogge. Toen eind januari 1959 het hoogste punt bereikt was, werd op 26 januari de uit koper geslagen windwijzer op de nok geplaatst. De Friese koerier van donderdag 29 januari 1959 meldt onder de kop "Koggeschip op poldertoren" het volgende: "Maandagmiddag is op de poldertoren, welke te Emmeloord gebouwd wordt op De Deel, de windwijzer aangebracht. Dit is ditmaal geen haan, doch een fraai verguld koggeschip. Van officiële zijde bestond voor dit karwei belangstelling; onder de aanwezigen bevond zich de heer A.D. van Eck hoofd van de bouwkundige afdeling van de NOP". Op 11 februari 1959 meldt Trouw: "Met de bouw van de 65 meter hoge watertoren in Emmeloord heeft men het hoogste punt bereikt. Op het bouwwerk is een windwijzer geplaatst, die een koggeschip voorstelt, dat vroeger veelvuldig op de Zuiderzee werd gebruikt. […].  Het gestileerde koggeschip, waarvan men van beneden af niet zal verwachten dat het 5,00 m hoog en 2,50 m breed is, is bevestigd aan een stang die door middel van een verticale as op de wind draait. Een windwijzer is zo gemaakt dat het grootste vlak, in dit geval het zeil, altijd van de wind weg gericht is. Zodoende 'vaart' het schip voor de wind. Wijst de voorsteven van de kogge naar het oosten, dan is er sprake van een westenwind. Het opengewerkte kraaiennest, boven in de mast, is driedimensionaal uitgevoerd. De romp van de kogge is min of meer driedimensionaal. Hiervoor zijn de koperplaten in reliëf tot twee helften geklopt (gedreven) en door middel van klinken of solderen samengevoegd. Het zeil is uit een enkele koperplaat geklopt. De koperen windwijzer is overtrokken met bladgoud. De kogge glimt hierdoor en is nu beschermd tegen het ontstaan van een laagje patina door weersinvloeden. De ongeveer 700 kg zware windwijzer is gemaakt door de Koninklijke Klokkengieterij B. Eijsbouts uit Asten. Als bewijs van erkentelijkheid voor het vele werk dat de N.V. Waterleiding Maatschappij Overijssel (WMO), de eigenaar van de Poldertoren, voor de totstandkoming van de toren had gedaan werd de windwijzer aan de WMO geschonken.

In 1988 verkeerde het koggeschip in slechte conditie. Niet alleen was de windwijzer verveloos, ook was in 1987 de windvaan van de mast verdwenen en waren de lagers waarop de windwijzer draaide en het overige ijzer- en koperwerk dringend aan vervanging toe. In opdracht van de WMO werd de windwijzer gerestaureerd en voorzien van een laag 24 karaats bladgoud. Na een ruim 2 maanden durende restauratie door Klokkengieterij Eijsbouts werd het koggeschip op 5 juli 1988 teruggeplaatst. De kosten bleven binnen de geraamde ƒ 70.000,-.

Op 26 juni 2020 is de windvaan met een hoogwerker en mobiele kraan van de Poldertoren gehaald. Bij de Koninklijke Eijsbouts in Asten werd het koggeschip gerestaureerd en door de vergulder van nieuw bladgoud voorzien. Op 8 september 2020 werd de windwijzer weer op de toren teruggplaatst.

Sommige menen in het koggeschip op de Poldertoren een hulk te herkennen die volgens de beschrijvingen een ronde kiel zou hebben, dit in tegenstelling tot de kogge die op een rechte kiel gebouwd werd. Bron: Rondom Schokland, herfst 2017, blz. 40. De hulk is eveneens een vrachtschip uit de middeleeuwen en had net als de kogge aanvankelijk één mast, maar later kregen grotere hulken drie masten. De hulk wordt veel genoemd in historische bronnen maar er is nog nooit een exemplaar bij een archeologische opgraving als zodanig herkend. Hierdoor is het mogelijk dat de beschrijvingen van dit schip veel fouten bevatten. Deze zijn namelijk gebaseerd op iconografische afbeeldingen zoals het zegel van Dantzig uit 1400 en veel afbeeldingen uit de periode 1470-1530, die waarschijnlijk een bloeiperiode voor dit type schip is geweest. Er zijn aanwijzingen dat de hulk soms met een 'omgekeerde' klinkermethode werd gebouwd. In plaats van nieuwe gangen van onderaf aan de buitenkant tegen een lagere gang aan te leggen, gingen ze aan de binnenkant ertegenaan. De platte kiel die mee omhoog loopt is puur hypothetisch en afgeleid van deze bouwmethode. Bron: Scheepsconstructie en scheepstypen in de 15e eeuw door Roosje van Leeuwe. 

Replica's

In Kampen staat op het SNS Historisch Centrum een kleinere replica van de windwijzer op de Poldertoren. Het SNS Historisch Centrum is gehuisvest in het monumentale gebouw dat voorheen in gebruik was bij de Nutsspaarbank (sinds 1973 Bondsspaarbank). Tussen 1969-1971 werd het bankgebouw uitgebreid met een nieuwe vleugel. Bij de opening op 20 oktober 1971 kreeg de Nutsspaarbank de windvaan van de kogge cadeau van de aannemer. De windwijzer was gemaakt door leerlingen van de toenmalige LTS aan de Dr. Damstraat in Kampen. Voor een goede werking is een windvaan altijd asymmetrisch en ligt het draaipunt op ongeveer 2/3 van de voorstelling, waarbij het kortste einde dan zo zwaar mogelijk wordt uitgevoerd. Daarbij moet het zwaartepunt zo dicht mogelijk bij het draaipunt liggen. Het gewicht van de windvaan van de Nutsspaarbank was echter gelijkelijk verdeeld, waardoor de kogge bij elk zuchtje wind rond begon te tollen. De aan de windwijzer gekoppelde Gispen klok, waarop de windrichting met lampjes was af te lezen, ging op zijn beurt als een dolle te keer. De kogge werd van het dak gehaald en in een schuurtje van het Frans Walkate Archief opgeborgen en raakte in de vergetelheid. Herman Harder, directeur van het archief, vond de windwijzer weer en liet hem opknappen. Op 25 februari 2012 werd de kogge terug op het dak van het bankgebouw op de hoek van de Geerstraat en de Burgwal geplaatst. Vijf jaar later was weer een restauratie nodig.
Na tot twee keer toe gerestaureerd te zijn door meestersmid Sven de Lang (1980) uit Kampen prijkt de windwijzer sinds 13 juni 2017 weer op de schoorsteen van het gebouw van het SNS Historisch Centrum aan de Burgwal 43. De kogge past bij de historie van de Hanzestad Kampen die in de middeleeuwen dit handelsschip als beeldmerk in zijn stadszegel gebruikte. Het was dan ook geen toeval dat de windvaan van de kogge twee dagen voor de opening van de Internationale Hanzedagen in Kampen op het dak teruggeplaatst werd. Alle onderdelen van de windwijzer zijn verguld, op het zeil na, dat is voorzien van een laagje zilver. Bronnen: de Stentor en SNS Historisch Centrum

 
Toen burgemeester François Marinus van Panthaleon baron van Eck op 1 februari 1973 met pensioen ging, kreeg hij van de brandweer een kleine replica van de windwijzer van de Poldertoren als afscheidscadeau. De kopie was gemaakt door de heer Hoekstra, lid van de groep Nagele en werkzaam bij de smederij in Nagele.

 

De gemeente Noordoostpolder was van 1996 tot 2000 partnerstad van de gemeente Mizumaki in Japan, een gemeente in het land van de rijzende zon die ongeveer even groot is als Noordoostpolder. Toen in Mizumaki een liftschacht gebouwd moest worden voor de nieuwe bibliotheek, hebben ze de Poldertoren gebruikt als ontwerp. Ook de replica in Mizumaki wordt bekroond met een windwijzer in de vorm van het koggeschip. Bron: Henk Meijering, Stichting Vrienden van Japan bij Omroep Flevoland.