Paalscherm

Plaats: Urk

Locatie: Staartweg

Maker: Samuel Creutz / Gemeentewerken

materiaal: hout

Jaar: 1974-1979

Beschrijving:

In 1660 werd Urk bezit van Amsterdam. Door landafslag werd het eiland steeds kleiner. Nadat in 1662 door de bewoners het eerste beschermende paalwerk was aangebracht veranderde de vorm van het eiland nauwelijks. In 1705 werd Burgemeester Nicolaas Witsen aangesteld als ambachtsheer van de eilanden Urk en Emmeloord. Op zijn initiatief werd de zuidwestpunt van Urk versterkt met een zeewering.

Op 8 januari 1710 werden Urk en Emmeloord getroffen door een grote storm die veel schade bracht aan de waterwaterkeringen en steenglooiingen en veel land wegsloeg. Toen Witsen na de storm het toneel van verwoestingen overzag was hij diep getroffen. Hij weet het stadsbestuur van Amsterdam te bewegen tot het nemen van buitengewone maatregelen tot behoud van de twee eilanden. De magistraat stuurde een afgezant naar het eiland om de schade op te nemen en na te gaan welke werkzaamheden noodzakelijk waren om problemen in de toekomst te voorkomen. De afgezant calculeerde dat voor het "maaken van een beschoijingh, beffens 34 krabbenhoofden langs de zuyder sijden van 't strant of sant dyck', voor de aanleg van een 150 meter lange dam waarachter vissersschuiten beschutting konden vinden en voor het leggen van een duiker 'tot lossing van 't waater uijt de Broek' ƒ 20.350,- nodig was". Vervolgens vroeg het stadsbestuur een vergunning aan de Staten van Holland en West-Friesland om ten bate van het onderhoud van Urk en Emmeloord een loterij te organiseren. Eén der spreuken waaronder 5 loten genomen werden luidde "labor omnia vincit" wat Latijn is voor "hard werken overwint alles". Dit was het persoonlijk advies van burgemeester N.J. Witsen. De loterij bracht ƒ 40.000,- op. Bronnen: Urk en Schokland door Tromp de Vries en Wikisage.

Het Urker paalscherm, palenscherm of poalenskarm, zoals de Urkers zeggen, bleef een punt van overleg tussen Amsterdam en de Hollandse Staten. Amsterdam vroeg in 1720 aan het gewest of deze de kosten van vernieuwing en verbetering van het paalwerk weer voor haar rekening wilde nemen. Dit zou ƒ 8150,- gaan kosten. De beraadslagingen bij de Hollandse Staten namen zoveel tijd in beslag, dat op het moment van besluitvorming de kosten waren opgelopen tot ƒ 12.000,-. Op 24 juni 1721 werd er eindelijk besloten dat er ƒ10.000,- beschikbaar werd gesteld. Een nieuw ontwerp van het paalscherm werd gemaakt door de Amsterdamse bouwmeester Samuel Creutz. In zijn ontwerp tekende hij krabhoofden (dammetjes) die haaks tegen de paalschermen stonden. Het onderhoud van de zeewering was een te kostbare zaak voor de hoofdstad. In 1792 gaf Amsterdam het eiland terug aan de Staten van Holland. In 1814 werd Urk een Noord-Hollandse gemeente en zorgde het rijk voortaan voor de zeewering.

Het paalscherm is tijdens stormen door de eeuwen heen regelmatig door de kracht van de golven bezweken. Op 3 en 4 februari 1825 woedde er een uitzonderlijk langdurige storm, eerst uit het westen, later uit het noordwesten. Deze storm viel samen met springtij. Het water op Urk was gerezen tot 2,80 m boven volzee (VZ), gemiddeld hoog water, en stroomde heel wat huizen binnen. Tijdens de storm van 7 februari 1898 werd een 100 tal palen van het scherm weggeslagen. Op 7 januari 1905 steeg de zee tot 2,00 m boven volzee (VZ). Het paalscherm werd hier en daar stukgeslagen. Niet alleen het omkade weiland overstroomde en de weg om het dorp, maar ook de laagstaande huizen werden door de golven bereikt. En ook 1904, 1906 en 1907 kende overstromingen. Na deze laatste overstroming werd op Urk als proef een scherm van gewapend beton met schotten van ca. 1,80 m door Rijkswaterstaat geplaatst. In het Nieuwsblad van Friesland van 9 augustus 1918 staat te lezen: "Om het lage gedeelte van Urk was men de laatste jaren bezig het houten paalscherm te vervangen door platen beton. Maar dit is gebleken minder tegen den golfslag bestand te zijn dan het hout: alle betonnen platen werden weggeslagen, de palen alleen bleven staan. Men gaat nu weer palen heien". Tijdens de Zuiderzeevloed in de nacht van 13 op 14 januari 1916 legde de zelfregistrerende getijmeter op Urk een stand van 2,63 + NAP vast. De noord noordwester storm die op 6 november 1921 met een gemiddelde windkracht van 115 km/u over Nederland raasde stuwde het water op Urk op tot een hoogte van 2,08 m + NAP. Ook toen was er schade aan het paalscherm.

In 1939 ging het voormalig eiland Urk deel uit maken van de Noordoostpolder, de oude zeewering die het eiland eeuwenlang beschermd had tegen de grillen van de Zuiderzee was nutteloos geworden. In de Tweede Wereldoorlog werd het houten paalscherm stukje bij beetje door de bevolking afgebroken om als brandstof voor de kachel te dienen. In november 1944 werd aan deze illegale praktijken een einde gemaakt en werd door in opdracht van de Dienst der Zuiderzeewerken door de firma Daalder de nog resterende palen uit de grond getrokken en opgeslagen op het terrein van de Zuiderzeewerken bij de haven. Dat was voor havenmeester Zeeman een hele oplichting want blijkens een berichtje in de 'oprechter Urker' had hij grijze haren gekregen van het toezicht houden op het paalscherm. Bron: Urker verhalen over de oorlog door K. Hoekstra (1996).

Tussen 1974-1979 is een replica van het paalscherm gebouwd als herinnering aan het Urker verleden. Bij de directeur van Gemeentewerken, ir. Arie de Wit (1933-1984), leefde toen de wens om de contouren van het oude eiland in de nieuwe bebouwing zichtbaar te maken en de hoogteverschillen tussen het oude eiland en de uitbreiding van Urk te overbruggen. Zonder de gemeenteraad erin te kennen werd een lading inlands eiken besteld. De raads- en collegeleden waren verrast toen ze van de plannen hoorden maar vonden het uiteindelijk een goed idee en gaven formeel groen licht.

Het paalscherm is, als overblijfsel van de vroegere strijd tegen het water van de Zuiderzee, een belangrijke markering van het historische eiland en maakt sinds 2003 deel uit van het van rijkswege beschermd dorpsgezicht. Vanwege het hoogteverschil van het voormalige eiland en het lager gelegen ingepolderde land heeft het paalscherm ook een grond kerende functie. Door gebruik van de verkeerde houtsoort en achterstallig onderhoud is het scherm gaan rotten. In 2008 is 235 meter paalscherm, ter hoogte van het Berechja College door platohouten palen vervangen. In 2015 verleende Provinciale Staten € 250.000,- subsidie aan Urk voor de restauratie van een deel van het paalscherm. De restauratie, die in oktober 2016 van start ging, is mede gefinancierd door de gemeente Urk. Op 30 mei 2017 werd het vernieuwde deel van de 'oude zeewering' officieel in gebruik genomen. Gedeputeerde Michiel Rijsberman en wethouder Freek Brouwer deden dit met een wandeling langs het scherm. Het huidige paalscherm bestaat uit 13 afzonderlijke delen met een totale lengte van 1196 m. De basis bestaat uit een stalen damwand waarvoor houtschermen geplaatst zijn die bestaan uit hardhout met een duurzaamheidskenmerk. Naast elkaar werden schermen van ongeveer 1,25 m opgehangen waardoor er een demontabel systeem gerealiseerd werd. De constructie is onderhoudsvriendelijk. Eén scherm heeft een gewicht van ca. 2.000 kg. Het nieuwe scherm heeft dezelfde uitstraling als het oude scherm waardoor het aanzien van het palenscherm in tact blijft. 

Vanwege de cultuurhistorische waarde moet het paalscherm bewaard blijven, vond de gemeente. Om ook het laatste stuk van het scherm te kunnen herstellen heeft de gemeente Urk in oktober 2019 nogeens een bedrag van € 320.000,- beschikbaar gesteld. Hiervan was € 90.000,- bestemd om een 3 km lange cultuurhisthorische wandel- en fietsroute die het paalscherm en daarmee de contouren van het oude eiland volgt. Met het 'Rondje Eiland Urk' komt de beleving van het cultureel erfgoed van Urk terug. Langs de route staan 10 borden waarop informatie uit de geschiedenis van het voormalig eiland te zien en te lezen is. Zo worden ook komende generaties eraan herinnerd dat Urk eens een klein vlekje in een grote zee was. De fiets- en wandelroute langs de kustlijn van het voormalig eiland werd tijdens de Dag van de Urkergeschiedenis op 9 oktober 2021 onthuld. Het paalscherm geeft duidelijk aan waar het voormalig eiland ophoudt en het 'nieuwe' land begint.